Pisarze łacińscy – patibulum, crux, furca, arbor infelix…

Literatura łacińska

Koronnym „argumentem” zwolenników teorii krzyża dwuramiennego jaki się od wieków tu i ówdzie w literaturze chrześcijańskiej lansuje jest „dowód” w postaci poprzecznej belki potocznie zwanej patibulum. Taką część krzyża wg. tradycji miał dźwigać skazaniec, a którą poźniej przybijano do pala by tworzyła z nim cały krzyż, przedstawiany też najczęściej w formie łacińskiej z obniżoną poprzeczką crux immisa lub w kształcie liery T. Niestety jak się zaraz okaże jest to co jedynie myślenie życzeniowe oparte bardziej na domysłach i hipotezach niż na miarodajnych relacjach historycznych naocznych świadków tamtego okresu. Mówiąc wprost, W oryginalnej Grece licznych pism tworzących Nowy Testament nie ma ani jednego zdania, z którego by nawet pośrednio wynikało, że użyty w wypadku Jezusa stauros był inny niż zwykły stauros (pal), nie mówiąc już o tym, żeby składał się on nie z jednego kawałka drewna, lecz z dwóch, zbitych w formie krzyża. Ponadto w zachowanych do dziś licznych fragmentach z literatury łacińskiej gdzie ich autorzy użyli, obok wielu innych, także terminu patibulum – nic takiego nie wynika. Szczerze mówiąc, nie tylko w samej Łacinie, ale też w całej literaturze antyku jakiekolwiek ślady tradycyjnego ukrzyżowania są właściwie nieobecne. 

Jeśli dokładnie i obiektywnie przeanalizować sposób w jaki użyto łącińskich słów crux i patibulum w kombinacjach z różnymi czasownikami, okaże się, iz więcej przemawia za tym, by widziec w nich nic innego innego jak tylko zwykły pojedynczy crux, a któremu odpowiada w Grece termin stauros. Zatem żeby już nie przeciągać zbadajmy teraz w jakim kontekście, a także z jakim rodzajem kary przybicia lub powieszenia powiązano w piśmiennictwie łacińskim interesujący nas tutaj termin patibulum, ale dodatkowo też crux, furca, stipes, mallum, afigere, czy arbor infelix.

Będzie to zarazem moje tłumaczenie z książki „Crucifixion in Antiquity” Gunnara Samuelssona, a także przy okazji odniesienie się do niektórych argumentów zamieszczanych w internecie np. na tej stronie:  http://www.brooklyn.org.pl/mmcrux_4.html w których posłużono się tym samym materiałem historycznym (głównie z opracowań takich panów jak: Hengel, Kuhn, Chapman, Fulda czy Zasstermann) jednak inaczej zinterpretowanym tzn. na rzecz dwuramiennego krzyża.

Opracowania w temacie krzyża w wersji pdf:

Gunnar Samuelsson – Crucifixion in Antiquity

Martin Hengel – Crucifixion in the Ancient World and the Folly of the Message of the Cross

David W. Chapman – Ancient Jewish and Christian Perceptions of Crucifixion

Henry Dana Ward – History of the Cross

Otto Zoeckier – The Cross of Christ

Justus Lipsius – De Cruce Libri Tres

The Non-Christian Cross – John Denham Parsons

Hermann Fulda – Das Kreuz und die Kreuzigung

John Granger Cook-Crucifixion in the Mediterranean World-Mohr Siebeck 

Heinz W. Kuhn – Kreuzesstrafe und Kreuz Christi

a. tekst łaciński
b. tekst angielski
c. tekst polski

 I. Gaius Iulius Caesar (100-44 pne)

1. 

Julisz Cezar pisząc o swojej kampani w Galii, Afyce, Aleksandrii i Hiszapnii użył w kilku tekstach łacińskiego crux 

a. (Caes.) Β Afr. 66.4. postero die Iuba Numidas eos qui loco amisso fuga se receperant
in castra, in cruce omnes suffixit

b. The next day, Juba attached all the Numidians, who had lost [their] posts by flight and had retired to the camp, to a crux [in cruce … suffixit].

c. Następnego dnia, Juba związał wszystkich Numidian, którzy ponieśli klęskę w walce i gdy wrócił do obozu [stracił] ich na crux.

Interpretacja tego fragmentu zależy od tego jakiego rodzaju narzędziem był tutaj zastosowany przez Cezara crux oraz w jaki sposób ofiary były do niego przywiązane bądź przybite. Rzeczownik crux pojawia się jeszcze raz w innym tekście przypisanym Gajuszowi.

2.

a. (Caes.) Β Hisp. 20.5. ea nocte speculatores prensi servi III et unus ex legione vernacula.
servi sunt in crucem suhlati, militi cervicesea nocte speculatores prensi servi III et unus ex legione vernacula. servi sunt in crucem suhlati, militi cervices

b. The same night I/we took spies, three slaves and one indigenous from the native legion.
The slaves were suspended on a crux [sunt in crucem suhlati], [while] the soldier was
beheaded.

c. Tej samej nocy ja/my wzięliśmy jeńców, trzech niewolników i tubylców z tutejszych legionów. Niewolnicy zostali powieszeni na crux, a żołnierze ścięci.

Analogicznie jak wcześniej również i ten opis niczego konkretnego nie wnosi jeśli chodzi sam kształt crux i tym bardziej by był on jakiś dwuczęściowy. Zatem pytanie: czy te dwa odosobnione teksty są wystarczające żeby wyciągnąć ostateczne wnioski czym był użyty w nich termin crux? Martin Hengel zwolennik teorii krzyża interpretując te fragmenty w swej książce (Crucifixion, 23 n. 10.) zakłada że w przypadku crux chodzi tutaj o klasyczne ukrzyżowanie, do którego odnoszą się też – jego zdaniem – suffigere i tollere. Jednak jest to tylko założenie i przypuszczenie, a z braku dostatecznych szczegółów co do znaczenia słów użytych w powyższych opisach nie sposób tego poprawnie ustalić.

II. Gaius Sallustius Crispus popularnie zawany również Salustem, rzymski historyk i polityk. (86-35 ne)

1. 

Sallust w swych pismach używa wyrazu crux tylko jeden raz, i klika razy pochodne od niego formy cruciare oraz cruciatus zarówno z prefixem (ex) jak i bez. . -crux in lug. 14.15; (ex)cruciare and cruciatus in Cat. 51.20; lug. 14.21; 24.10; 26.3; 70.5; 82.3; Hist. F. Amp. Lep.59 (17); Hist. F. Amp. Cott.14

Wydaje się przedstawiać nimi jakieś typy aktów przemocy lub tortur, lecz bez dalszych szczegółowych wyjasnień.

a. Sail. lug. 14.15. capti ab Iugurtha pars in crucem acti, pars bestiis obiecti sunt, pauci, quibus relicta est anima, clausi in tenebris cum maerore et luctu morte graviorem vitam exigunt.

b. Being captured by Jugurtha, some have been led to a crux [in crucem acti], and some have been led to wild beasts, [while] a few, whose lives have been spared, are left behind in the darkness of a dungeon, in sadness and sorrow, a life more grievous than death.

c. Schwytani przez Jugurta, niektórzy zostali prowadzeni na crux [in crucem acti], inni rzuceni dzikim zwierzętom, a tych których pozostawił przy życiu wtrącono do ciemnych lochów, aby w smutku i rozgoryczeniu za życia, jeszcze bardziej cieplieli niż przez śmierć.

W zamieszczonym opisie nietrudno wyobrazić sobie kogoś prowadzonego na crux będącego typem narzędzia użytym w celu śmiertelnego potępienia praktykowanego wśród Numidian zamieszkujących podówczas Afrykę Północną. Jednak w oparciu o powyższy tekst wciąż nie jest możliwym ustalić, czy było to przybicie czy może powieszenie, jak również jaki był jego kształt.

2.

Sallust użył terminu patibulum tylko jeden raz tekście poniżej.

a. Sail. Hist. F 3.9. in quis notissimus quisque aut malo dependens verberabatur aut
immutilato corpore improbe patibulo eminens affigebatur

b. In what had each most known (alt. why had the most famous) either been scourged,
hung from a pole [malo dependens], or wickedly attached high up on patibulum [patibulo
eminens affigebatur] with unmutilated body?

c. Najbardziej znane było zarówno biczowanie, powieszenie na palu, lub haniebne przymocowanie wysoko w górze na patibulum.

Fragment ten zawiera kilka interesujących cech: mallum odnosi się do narzędzia na którym torturowana ofiara w jakimś stopniu zawisła, a patibulum do przytwierdzenia jej wysoko w górze. Czy patibulum oznaczało tutaj poprzeczną belkę stanowiącą górną cześć krzyża, czy może sam pojedynczy pal? Tego w tym opisie nie powiedziano, więc trudno stwierdzić to jednozancznie. Ostatnia opcja jest równie możliwa jak pierwsza. Sallust mógł użyć zarówno mallum jak i patibulum do tej samej metody potępienia co na crux jak to uczynił w poprzednim tekście. Zatem zastosowanie powyższego fragmentu przez M. Hengela jako dowód że patibulum miało stanowić poprzeczną część krzyża jest nadal nieuzasadnione.

III. Tytus Liviusz,  rzymski historyk. W swoim Ab urbe condita libri pisał o historii Rzymu pokrywającej okres od jego założenia aż do 9 pne.

1.

Liwiusz przedstawia opisy jakichś legendarnych starożytnych wydarzeń następujących po wojnie między Rzymem i Alba Longa – walkę pomiędzy Hoartii i Curatii. Tylko jeden z nich tj. Horatii, Horacjusz przeżył to starcie. Po swoim tryumfalnym powrocie Horacjusz spotyka swoją zrozpaczoną siostrę po sracie Kuratii któego kochała, wskutek czego Horacjusz się wściekł i ją zabił. Król z racji tego znalazł sie w kłopotliwej sytuacji, nie wiedząc jak osądzić powracającego zwycięzkiego bohatera wojennego z jednej strony, ale też mordercę swojej siostry z drugiej. Zatem wyznaczył dwóch mężczyzn, żeby osądzili go zgodnie z prawem (duumviri).

a. Liv. 1.26.6-7. lex horrendi carminis erat: duumviri perduellionem iudicent; si a duumviris provocant, provocatione certato; si vincent, caput obnubito; infelici arbori  reste suspendito; verberato vel intra pomerium vel extra pomerium

b. The horrible pronouncement of the law was: „The duumvirs shall judge [cases of] treason. If [the accused] appeals from the duumvirs [to the people], the appeal shall be heard. If [the appeal] is overruled, [the lictor] shall cover the head [of the accused]. [The lictor] shall hang [him] on a infelix arbor with a rope [infelici arbori reste suspendito] and scourge [him] either inside or outside the pomerium.

c. Okropna była wypowiedź prawa: osądzenie przez duumvir w [przpadku] zdrady. Jeżeli [oskarżony] odwoła się od duumvir [do ludu], apelacja będzie przyjęta. Jeżeli nie i zostanie odrzucona wówczas [lictor] przykryje się głowę [oskarżonego] i powiesi [go] na infelix arbor ze sznurem [infelici arbori reste suspendito] i ubiczuje go wewnątrz lub w pomoerium.

Horacjusz został potępiony i lictor [kat lub urzędnik] miał właśnie związać jego ręce, gdy ten odwołał się od wyroku, został przywiedziony przed lud i jego ojciec wstawił się za nim. Ojciec Horacjusza zdeklarował się że jego córka sprawiedliwie została zabita. W końcu Horacjusza uwolniono.

a. Liv. ι.26.10-11, inter haec senex iuvenem amplexus, spolia Curiatiorum fixa eoloco qui nunc pila Horatia appellatur ostentans, „buncine” aiebat, „quem modo decoraturn ovantemque victoria incedentem vidistis, Quirites, eum sub furca vinctum inter verb era et cruciatus videre potestis? quod vix Albanorum oculi tarn deforme spectaculum ferre possent. i, lictor, colliga manus, quae paulo ante armatae Imperium populo Romano pepererunt. i, caput obnube liberatoris urbis huius; arbore infelici suspende; verbera intra pomerium, modo inter ilia pila et spolia bostium, vel extra pomerium, modo inter sepulcra Curiatiorum. quo enim ducere hunc iuvenem potestis ubi non sua decora eum a tanta foeditate supplicii vindicent

b. Meanwhile, having embraced the youth, showing the spoils of the Curatii fixed [fixa] on the spot now called Pila Horatia, the old man said: „Quirites, can you bear to see him, whom you saw marching and exalted, decorated by victory, tied under a furca [sub furca vinctum], in the midst of scourging and torture? A spectacle which hardly the eyes of the Albanians could bear without disgust. Go, lictor, bind the hands, which a little [time] ago were armed and made an empire for the Roman people. Go, cover the head of the liberator of this city. Suspend him on an arbor infelix [arbore infelici suspende]. Scourge him either inside the pomoerium, by means among javelins and spoils of the enemies, or outside the pomoerium, by means among the graves of the Curatii. For to what place can you lead this youth, where his own decoration will not liberate [him] from such a shameful punishment ?

c. „… ty który maszerowałeś w chwale, uhonorowany za zwycięstwo, związany pod furca [sub furca vinctum] pośród biczowania i tortury?…Idź, zakryj jego głowę, wyzwoliciela tego miasta. Powieś go na arbor infelix [arbore infelici suspende]. Ubiczuj go wewnątrz pomoerium między oszczepami i łupami wrogów…”

Powstaje zatem pytanie: jakiego typu karą Horacjusz był zagrożony nie jest wyraźnie powiedziane, gdyż rzymskie wyrażenie furca trudno jest tutaj zdefiniować. Generalnie przyjmuje się że furca wydaje się być jakimś rodzajem dwuramiennego jarzma, które ofiara zmuszona była dźwigać. Jakkolwiek stwierdzenie czy furca była niesiona przez potępionego skazańca w tekstach Liwiusza jest niejasne i używa on tego rzeczownika w rozmaity sposób. W 2.36.1 Liwiusz pisze że pewien niewolnik prowadzony do Circus Maximus, był bity pod furca/sub furca. Interpretacja tego fragmentu z użyciem sub furca jako jakiegoś narzędzia do niesienia jest możliwa. W przeciwnym razie rzeczownik ten odnosi się do jakiegoś kija, pręta, drążka lub też wideł.

2. 

Liwiusz w (Liv. 1.35.9), odnosi furca do swego rodzaju pali (palisady) podtrzymujących platformę dla rycerzy w Circus Maximus (spectauere furcis duodenos ab terra spectacula alta sustinentibus pedes). I w (28.3.7) do czegoś na wzór wideł (etiam qui erexerant ad murum scalas, alii furcis ad id ipsum factis detrudebantur).

Wobec tego furca w cytowanym tekście powyżej odnosi się do jakiejś formy potępienia i stosownego do tego rodzaju kary narzędzia. Narzędzie to mogłoby być dwuramiennym jarzmem lub palem do którego ofiara była przywiązana sznurem, lub być może też na nim zawieszona, jeśli miało formę stojącą i było wystarczającej wysokości. Którą możliwość z ww. dla furca Liwiusz miał na myśli tego nie wie dziś nikt, trudno to jednoznacznie z całą pewnością ustalić, i można co jedynie zgadywać. Jednakże wspomniany przez niego inny zwrot tj. arbor infrelix może się okazać pomocną wskazówką celem tego ustalenia. Liwiusz sugeruje że ofiara w tym przypadku została powieszona na arbor infelix. Stąd nasuwa się słuszne pytanie: czy furca i arbor infelix użyte w tekstach Liwiusza odnoszą się do tego samego typu kary czy semantycznie oddzielnych? Jeżeli tak, wówczas furca wydaje się być prostym palem na którym skazany był powieszony. Jeżeli nie, wówczas mogło być to jakieś narzędzie które niesiono i ta opcja jest bardziej możliwa. Warto zauważyć że w innym miejscu Liwiusz stosuje tę frazę w odwrotnej kolejności, czyli felix arbor, odnosząc je tym razem do drzewa owocowego. Zatem termin arbor in felix może po prostu oznaczać nieowocowe – drzewo, prawdopodobnie w pejoratywnym sensie. Mimo to jednak mogło też mieć bardziej zróżnicowane zastosowanie, skoro było używane w odniesieniu do drzewa poświęconego bogom w zaświatach. Rzeczownik furca użyto w tym miejscu przed arbor infelix jako jakiś rodzaj hańby lub potępienia. Stąd arbor infelix mógł być w kształcie pala. Jeżeli ten porządek jest jest poprawny to Liwiusz zdaje się sugerować, że biczowanie na nim następowało po karze i tym samym kara na arbor infelix nie mogła być śmiertelna w każdym razie.

3. 

Liwiusz oferuje kilka tekstów, zawierających w sobie wspólną ideę powiązaną z wyrazem crux w kombinacji z tollere, sufferre i affigere (Liv. 22.13.9; 28.37.2; 30.43.13; 33.36.3; 38.48.13; Liv. Perioch. 17.15). Przykładem tego jest poniższy fragment w którym opisuje jakieś wydarzenia mające miejsce podczas kampanii wojennej Hannibala w Italii. Z powodu pewnych Kartagińskich problemów z ogłaszaniem łacińskich nazw, oddziały Hannibala skierowane zostały w złym kierunku, mylnie zinterpretowanej nazwy miasta przez przewodnika, skutkiem czego Hannibal wpadł w furię. 

a. Liv. 22.13.8-9. virgisque caeso duce et ad reliquorum terror em in crucem sublato

b. And having beaten the guide with rods, he suspended [the guide] on a crux [in crucem
sublato], to terrify the others

c. Zbiwszy przewodnika rózgami, powiesił go na crux [in crucem sublato] ku przerażeniu innych.

Tak jak w przypadku Sallusta teksty Liwiusza obejmują zarówno sam crux, jak i jego formy pochodne tzn. (ex) cruciare, cruciatus. Tego ostatniego wydaje się używać tą samą metodą co Sallust w odniesieniu do jakiegoś bliżej nieokreślonej formy tortury czy potępienia (Liv. 1.26.10; 4.12.11; 9.10.4; 21.44.4; 24.5.11; 25.23.7; 26.12.12, 13.5, 14, 18; 29.18.14; 40.23.9.) Kiedy stosuje rzeczownik crux nie wychodzi poza takie ramy jego użycia. Zatem łaciński crux ogólnie posiada bardziej ograniczone zastosowanie niż jego grecki odpowiednik stauros i który również jak crux odnosi się zasadniczo do pala. Problem w tym czy istnieją podstawy by móc zawęzić znaczenie crux tylko do samego narzędzia egzekucji w formie popularnego ukrzyżowania najczęściej przedstawianego w kształcie łacińskim +

4.

Liwiusz prezentuje podobną konstrukcję jeszcze w 6 różnych fragmentach. Pierwszy zawiera inny czasownik i wydarzenie z nim powiązane jakie miało miejsce również w omawianej wyżej kampanii Hannibala. Zima sprawiła że walka o Gereonium stanęła w miejscu. Liwiusz odniósł się w międzyczasie do innych wydarzeń rozgrywających w Rzymie. Kartagiński szpieg został zdradzony i pojmany, odcięto mu ręce ale został puszczony wolno. W jakiś sposób z tym incydentem powiązana była kara którą wymierzano niektórym niewolnikom. 

a. Liv. 22.33.1-2. et servi quinque et viginti in crucem acti, quod in campo Martio coniurassen

b. And twenty-five slaves, because they had conspired in the campus Martius, were led to a crux [in crucem actt].

c. A dwudziestu pięciu niewolników powiódł na crux za konspirację w Martius

Nie precyzuje tutaj szczegółowo rodzaju kary powieszenia, poza użyciem samego crux. 

5. 

Drugi tekst zawiera jeszcze inny czasownik, użyty przez niego w opisie Mago – najmłodszego brata Hannibala – kiedy nie dopisał on podczas próby ataku Kartago Nova i ponownie wrócić do Gades. Opisuje zemstę Mago który dowiedział się że bramy Gades są przed nim zamknięte.

a. Liv. 28.37.2. ad conloquium sufetes eorum, qui summus Poenis est magistrates,
cum quaestore elicuit, laceratosque verberibus cruci adfigi

b. He called forth the sufetes, who is the highest magistrate for the Phoenicians, together with the treasurer, and after he had mutilated [them] with rods he ordered that they should be attached on a crux [cruci adfi].

c. Następnie przywołał najwyższego urzędnika wśród Fenicjan wraz ze skarbnikiem, i gdy później okaleczył ich rózgami/kijami, nakazał że mają być przytwierdzeni/powieszeni na crux [cruci adfigi]

Podobnie jak wcześniej tak i w tym miejscu Liwiusz nie podaje żadnych dodatkowych szczegółów co do samej natury kary. Jakkolwiek wzmiankowane przez niego affigere może być pewną sugestią, odkąd używa tego czasownika przy kilku innych okazjach w odniesieniu do czynów przybicia lub dźgania ludzi jacy zostali przypięci włócznią do ziemi Liv. 4.19.5; 8.7.11; 29.2.1), uda przypiętego strzałą lub włócznią do konia (Liv. 4.28.8) i łupów wrogów przytwierdzonych do ścian.(Liv. 10.7.9).

Z tego też względu nie da się wykluczyć możliwości, że affigere w połączeniu z crux mogło oznaczać czyn przybicia do pala, tak jak z drugiej strony nie da się ostatecznie dowieść że chodziło tu o klasyczne ukrzyżowanie.

6. 

W trzecim tekście Liviusz zajmuje się jakimiś wydarzeniami po upadku Kartaginy. Traktat pokojowy został podpisany a niejaki Scipio doglądał rozbrajania kartagińskiej armii i powrotu dezerterów oraz zbiegłych niewolników.

a. Liv. 30.43.13. de perfugis gravius quam de fugitivis consultum: nominis Latini
qui er ant securi percussi, Romani in crucem sublati

b. The deserters were treated more severely than the runaway [slaves]; those of Latin stock were beheaded with an ax, [while those with] Roman [names] were suspended on a crux [in crucem sublatt].

c. Dezerterzy byli potraktowani surowiej niż zbiedzy [niewolnicy]; ci łacińskiego pochodzenia zostali ścięci toporem, a Rzymian powiesił na crux [in crucem sublati]

7. 

Czwarty fragment przedstawia powstanie niewolników w Etrurii, i kiedy Manius Acilius Glabrio późniejszy konsul Rzymu pokonawszy Antiocha Wilkiego III pod Termopilami ów bunt powstrzymał.

a. Liv. 33.36.3. ex his multi occisi, multi capti; alios verberatos crucibus adfixit, principes coniurationis fuerant, alios dominis

b. On this occasion many were slaughtered, many were captured; others who had been the leaders of the conspiracy he scourged and attached to cruces [crucibus adfixit], [while] he returned others to [their] masters.

c. Przy tej okazji wielu zostało zamordowanych, wielu schwytano, innych którzy byli liderami konspiracji ubiczował i przymocował do cruces [crucibes adfixit]cite, drugim zezwolił powrócić do swych panów.

8.

Piąty pochodzi z mowy Liwiusza na cześć Gnaeusa Manliusa konsula Rzymu w następstwie pojmania Antiocha Wielkiego. W kilku słowach Manlius oferuje przyjrzenie się reputacji Kartagińczycków i tak komentuje kartagiński senat:

a. Liv. 38.48.13. ubi in crucem tolli imperatores dicuntur

b. Where it is said [that] the generals are suspended on a crux [in crucem tolli]

c. Gdzie jest powiedziane że generałowie są zwieszeni na crux [in crucem tolli]

9. 

Szósty i ostatni tekst z obecnej kategorii jest prawdopodobnie znaleźnym dodatkiem do księgi XVII w którym Liwiusz kreśli końcowy los Hannibala.

a. Liv. Perioch. 17.15. Hannibal, dux Poenorum, victa classe, cuipraefuerat, a militibus suis in crucem sublatus est

b. Hannibal, the Carthaginian general, was suspended on a crux [in crucem sublatus est] by his own soldiers, when the fleet which he commanded had been defeated.

c. Hannibal kartagiński generał został powieszony na crux [in crucem sublatus est] przez jego własnych żołnierzy, kiedy flota którą dowodził została rozwiązana

10.

Sumując powyższe pisma Liwusza da się zauważyć ich jedną wspólną cechą charakterystyczną, mianowicie to, iz nie zwierają one naprawdę żadnych dalszych szczegółowych opisów natury powieszenia. 

Pierwsza kategorią są teksty wyrażające karę potępienia z użyciem terminu furca i arbor infelix, które oznaczały narzędzie kary do którego ofiara była przywiązywana i je niosła (jarzmo), a w przypadku arbor infelikx dodtakowo przybita i powieszona na nim – wyżej lub niżej. Istnieje możliwość wynikająca z kolejności (jeśli poprawnej) że kara na obydwu narzędziach nie byłą ostateczną śmiertelną egzekucją skoro później następowało po niej biczowanie. 
Druga kategoria tekstów jest powiązana z karą crux, do którego jakąś metodą skazaniec był przywiązany, ale nie wiadomo jaką. Brak też szczegółów pozwalających ustalić czy ofiara jeszcze żyła, i jaki był kształt tegoż crux. Stąd nie da się uczciwie i obiektywnie zastosować zeznań Liwiusza jako argument poświadczający ukrzyżowanie.

Mimo to jednak M. Hengel (i cały polski internet) nie zawahał się wszystkie sześć zintertpretować ukrzyżowaniem w popularnie przyjętym znaczeniu, natomiast Kuhn tylko dwa. Hengel: 22.13.9; 22.33.2; 28.37.2; 30.43.13; 33.36.3; 38.48.14; Kuhn: 22:13.9; 22.33.2.

Sytuację komplikuje dodatkowo fakt, że Liwiusz właściwie nic konkretnego nie dopisał jeśli chodzi o to czy ofiary były żywe czy też martwe kiedy zostały zawieszone, oraz w jaki sposób były przywiązane, nadziane bądź przybite do narzędzia egzekucji. A także co jeszcze ważniejsze jaki był sam jego kształt. Tego w tych wszystkich opisach Liwiusza niestety nie ma. Wszystko co określono w nich jest tylko tym czym jest crux.

Jedyną dodatkową informacją, jest proces sądowy Horacjusza w którym Liwiusz wzmiankuje o sznurach jakie zostały użyte do przytwierdzenia na arbor infelix. Jednakże w tym miejscu Liwiusz używa innej terminologii, więc może oznaczać to w jego rozumieniu jakiś inny rodzaj kary niż w wymienionych kolejnych jego tekstach kiedy pisze o crux, i gdzie w opisach dźgania, przybijania pewnych ludzi w połączeniu z czasownikiem affigere mógł uczynić mocną konotację do wbijania, nadziewania na pal, jak prawdopodobnie miało to miejsce u Persów i czego też wykluczyć się nie da.

IV.  Valerius Maximus

Valeriusz Maximus (I wiek ne) działał za panowania Tyberiusza i skomponował zbiór książek zawierających pamiętne czyny i różne sentencje.

1. 

Chociaż Valerius Maximus nic więcej poza zwykłą wzmianką o crux nie wyjaśnia (Val. Max. 2.7.9; 9 · 2 ext- 3) to jednak Hengel i Kuhn etykietuje jeden z nich jako odniesienie do ukrzyżowania, ale tekst ten nie ujawnia niczego poza pojęciem, że niewolnik był prowadzony do crux. 

Hengel: Val. Max. 2.7.12 (29-30; 51 + n. 1); 2.7 ext. 1 (23 n. 10; 46 n. 1); 6.3.5 (55 n. 8); 6.9.15 (80 n. 28); 6.9 ext. 2 (24 n. 13) Kuhn: Val. Max. 2.7.12 (719 + ?. 441; 739; 755). 3 6 Val. Max. 2.7.9; 9. 2 ext-3·

2. 

Valeriusz Maximus używa crux w różnych kombinacjach jak można przeczytać w teksatch poniżej:

a. Val. Max.2.7.12. si quidem devicta Carthagine, cum omnes, qui ex nostris exercitibus ad poenos transierant, in suam potestatem redegisset, gravius in Romanos quam in Latinos transfugas animadvertit: hos enim tamquam patriae fugitivos crucibus adfixit, illos tamquam perfidos socios securi percussit

b. When he had conquered Carthage and brought into his power all those who had deserted from our armies to the enemies, he punished the Roman [deserters] more severely than the Latins. He attached the former to cruces [crucibus adfixit] as runaways from [their] country, [and] beheaded the latter with an ax as faithless allies.

c. Kiedy zdobył Kartaginę i doszedł do władzy, ukarał rzymskich dezerterów bardziej surowo niż łacińskich i tych pierwszych przymocował do crux [crucibus adfixi] jako uciekinierów z ojczyzny, a drugich ściął toporem jako niewiernych sojuszników

Ten tekst jakoś specjalnie nie rozjaśnia natury kary, ale M. Hengel gdzieś takową w nim widzi, tylko pytanie gdzie? I cytuje go w swojej książce na tegoz poparcie. Tłumaczenie jak wyżej (c):

Valerius Maximus (2.7.12) says that the older Scipio punished Roman deserters at the end of the Second Punic War more harshly (grauius) than the Latin allies: he crucified the former as renegades and traitors, but beheaded the latter as treacherous allies. HENGEL, Crucifixion, 29-3.

3. 

Kuhn dyskutuje nad związkiem między niewolnikami a karą ukrzyżowania i tak zakańcza odnośnie tekstu Valeriusa Maximusa:

b. [D]as ist offenbar der einzige Beleg bis über die ersten beiden Jahrhunderte n. Chr. hinaus, der servile supplicium (oder ähnlich) ausdrücklich als Kreuzigung identifiziert. KUHN, „Die Kreuzesstrafe,” 719 + ? . 441 (cf. 739, 55).

c. Jest to najwyraźniej tylko pewien poślizg pierwszych dwóch wieków naszej ery. Ponadto, wyrażenie servile supplicium (regularne wykonywanie), wyraźnie wskazuje na ukrzyżowanie

Pytanie jakie w tym miejescu powstaje to: czy można jakkolwiek i uczciwie wprost zadecydować, że crux użyty w tym tekscie mówi o ukrzyżowaniu na dwuramennym krzyżu? Odpowiedź na to pytanie z braku co do tego dostatecznych szczegółów musi być przeczącza. 

4.

Następny tekst w którym Hengel widzi odniesienie do ukrzyżowania:

a. Val. Max.2.7 ext. 1. leniter hoc patres conscripti, si Carthaginiensium senatus in militiae negotiis procurandis violentiam intueri velimus, a quo duces bella pravo consilio get entes, etiam si prospéra fortuna subsecuta esset, cruci tarnen suffigebantur

b. This [action] of the Conscript Fathers was mild, if we care to look upon the violence of the Carthaginian senate in ordering military affairs, by which generals who mismanaged campaigns, even if fortune followed them, were attached to a/the crux [cruci…suffigebantur].

c. Takie działanie Concript Fathers [chyba jakiś rodzaj instytucji werbującej żołnierzy] było łagodniejsze w porównaniu z przemocą kartagińskiego senatu w polityce wojennej, przez co niektórzy generałowie nawet jezeli los im sprzyjał, byli przytwierdzani do crux [cruci…suffigebantur]

Tak samo jak wcześniej, tekst prezentuje ten sam poziom informacji i trudno to jeśli chodzi o naturę kary na crux jednoznacznie określić. Zob. Val. M a x . 6.2 ext. 3.

Nieobecność rodzajnika określonego w języku łacińskim ma kluczowe znaczenie w tym tekście, zatem generałowie są przymocowani do pojedynczego niezidentyfikowanego bliżej crux albo do crux w sensie przenośnym. Jeszcze trzy inne teksty Maximusa z użyciem crux są jednakowoż nieokreślone, mimo że Hengel klasyfikuje je ukrzyżowaniem. Val. Max. 6.3.5 (cruci fixit); 6.9.15 (crucibus adfixit); 6.9 ext. 5 (cruci

5. 

Rzeczownik patibulum Valeriusz Maximus użył raz jeden tutaj oto w poniższym opisie:

a.Val. Max. 9.2.3. cuius iussu principum civitatis capita hostiarum capitibus permixta sunt, Carbonisque Arvinae truncum corpus patibulo adfixum gestatum

b. By his orders the heads of the leaders were mixed with the heads of sacrificial victims, and the mutilated body of Carbo Arvina was borne around attached to a patibulum [patibulo adfixum].

c. Z jego rozkazów głowy dowódców zostały pomieszane z głowami ofiarnych ciał, a okaleczone ciało Carbo Avina było noszone wokoło i przymocowane do patibulum [patibulo adfixum]

Niesione urządzenie jako patibulum  jest jakimś rodzajem belki. Współczesny czytelnik zaznajomiony z chrześcijańska teologią i sztuką łatwo może sobie w tym momencie wyobrazić, że patibulum tu użyte stanowi poprzeczaną część krzyża, do którego następnie ciało ofiary wraz z nim jest przybite. Ale kwestią jest czy można i trzeba ograniczyć patibulum tylko do tego jedynego znaczenia i czy może oznacza też cały pal? Otóż powyższy tekst sam w sobie wystarczająco tego nie wyjaśnia, i żeby móc to ustlic jednoznacznie, konieczne jest zbadanie innych dodatkowych z użyciem tego terminu.

 

6. 

Kiedy V. Maximus stosuje furca używa go w ogólnym sensie jako jakiś rodzaj narzędzia tortury. Jak pisze dalej Maximus głowa gospodarstwa domowego prowadzi swojego niewolnika, który jest bity kijami pod furca i wiedziony na potępienie. Val. Max. 1.7.4. servum suum verberibus mulcatum sub furca ad supplicium egisset. Rzeczownik furca Maximus użył jeszcze w tych miejscach: Val. Max. 5.1 ext. 5 and 7.2 ext, ale w geograficznym odniesieniu do Caudine Forks i wąskiej gardzieli/wąwozu góry Samnium, co może nasuwać jakieś skojarzenie jak furca wyglądała. Dlaczego i w jakim celu tak postąpiono to teskt na ten temat milczy.

Konkluzja zacytowanych fragmentów Valeriusza Maximusa jest taka, że używa on w swych pismach głównie rzeczownika crux, ale co on oznaczał i jaki miał kształt oraz jaką metodą ofiara była do niego przywiązana to tego już nie wyjawia. Patibulum jest rodzjem belki która mogła zostać użyta do dźwigania żywego jak i ściętgo ciała, natomiast furca jakimś narzędziem tortury.

V. Cornelius Tacitus/Tacyt

Autor kliku historycznych traktatów, dobrze znany z poczynionego odniesienia do Chrystusa. Wymienia kilka porządnych relacji w związku z karą powieszenia. Tak jak wcześniej w przypadku testów Valeriusza Maximusa Kuhn i Hengel widzą w nich ewidentne przykłady ukrzyżowania. Kuhn relacje Tacyta i Swetoniusza uważa za najważniejsze źródła wiedzy historycznej o ukrzyżowaniu we wczesnym Rzymie. Hengel: Tac. Ann. 1.61.4 (23 η· *0; 4.72.3 (23 η. 8); 14.33.2 (23 η. 9); 15.44.4 (i6); Hist. 4.3.2 (60). Kuhn: Tac. Ann. 1.61.4 (681); 4.72.3 (681; 705 + η. 342); 14.33.2 (706 + n. 34^)î 15.444 (^59 + η · 42; 696-97)1 Hist, ι.γι.ή (691; 721, 3°); 4·3·2 (68ι; 692); 4.11·3 (692).

1. 

Korneliusz Tacyt nie używa regularnej terminologii, niemniej kiedy opisuje jurydyczną praktykę Germanów wspomina o dwóch rodzajach kary śmierci.

a. Tac. Germ. 12. distinctio poenarum ex delicto: proditores et transfugas arboribus suspendunt, ignavos et imbelles et corpore infames caeno ac palude, iniecta insuper crate, mergunt.

b. Punishments are distinguished according to the transgressions: Traitors and deserters they suspended on trees[arboribus suspendunt]; cowards, poor fighters and [those with] notoriously degenerate vices they plunged into swamps, with a hurdle put over them.

c. Kary są różne w zalezności od wykroczń: Zdjacy i dezerterzy są wieszani na drzewach [arboribus suspendunt]; tchórze, słabi wojownicy o notorycznych i zdegenerowanymi wadach które ich pogrązyły stając się im przeszkodą

Podobnie jak u poprzedników tak i tutaj u Tacyta nie sposób z tego opisu wyłuskać jaka była forma kary powieszenia. Być może w jego czasach kara taka była oczywista i jakaś jedna, ogólnie stosowana, więc nie widział potrzeby by podawać jakieś dodatkowe opisy, tak czy siak zostali przestępcy zostali powieszeni i wystarczyło. W przeciwieństwie do poprzedników Tacyt nie używa tutaj ani affigere, ani crux, ani patibulum , lecz arbori  w podobnym sensie jak następnym tekście. Tac. Ann. 1.61.1-3 (pp. 163-64).

2.

W tym fragmencie wspomina krótko karę, którą opisał w związku z wojną między Vitelliusem i Vespasianem. Lucius Bassus wierny Vitellusowi został wysłany by przywrócić porządek w Kampanii.

 a. Tac. Hist. 4.3. solacio fuit servus Vergilii Capitonis, quern proditorem Tarracinensium diximus, patibulo adfixus in isdem anulis quos acceptos a Vitellio

b. [The Tarracines found] comfort [in seeing] the slave of Vergilius Capito, whom we had mentioned as the betrayer of Tarracina, attached to a patibulum [patibulo adfixus] wearing the same rings he had received from Vitellius.

c. Tarracines się uspokoił widząc niewolnika Vergillius Capito, który zdradził Tarcina, jak go przymocowano do patibulum [patibulo adfixus]  niosącego te same okowy jakie przygotowano dla Vitelliusa.

Kun i Hengel po raz kolejny widzą tu wyraźny przykład ukrzyżowania, w zastosowaniu patibulum. Ale z samego tekstu trudno wyciągnąc taki wniosek, że patibulum oznacza tu coś więcej niż tylko przedmiot, belkę którą dźwigał w jakimś celu i w jakiś sposób przymocowany do niej skazany. HENGEL, Crucifixion, 60; KUHN, „Die Kreuzesstrafe,” 681; 692

Hengel dodatkowo próbuje powiązać ukrzyżowanie z karą potępienia jaką stosowano wobec niewolników odwołując się do pewnych fragmentów Tacyta zawartych w jego Histories i pisze że:

„Najwyraźniej oba teksty wiążą się z karą jaką stoswano na niewolnikach” supplicium in servilem modum [2.72]; servili supplicio [4.11])

ale żaden z tych dwóch fragmentów nic nie mówi o tym jakiego rodzaju była to kara i czy tak samo rozumiał ją Tacyt gdy o tym wspomniał. O kilku przypadkach powieszenia nadmienia Tacyt jeszcze w swoich Annałach.

3.

a. Tac. Ann. 1.61.1- 3 . medio campi albentia ossa, ut fugerant, ut restiteranty disiecta vel aggerata. adiacebant fragmina telorum equorumque artus, simul truncis arborum antefixa ora. lucis propinquis barbarae araey apud quas tribunos ac primorum ordinum centuriones mactaverant. et cladis eius superstites, pugnam aut vincula elapsi, hie cecidisse legatos, illic raptas aquilas; primum ubi vulnus Varo adactum, ubi infelici dextera et suo ictu mortem invenerit; quo tribunali contionatus Arminius, quot patibula captivis, quae scrobes, utque signis et aquilisper superbiam

In the middle of the field were the whitening bones, scattered or piled, [of men who] had either fled or resisted. Nearby lay fragments of weapons, together with skulls fastened on trunks of trees [truncis arbor urn antefixa ora\ [In] the neighboring groves were barbarous altars, on which they had sacrificed tribunes as well as first-rank centurions. And
survivors of the disaster, [who] had escaped the battle or [their] chains, reported that here the legates fell, [and] there the eagles were seized. [They described] where the first wounds had been inflicted upon Varus, where the miserable man found death by a stroke of his own hand. [They described] the tribunal where Arminius had harangued,his army], the numbers of patibula [quot patibula captivis] for the captives, the pits, and how he insulted the standards and the eagles by [his] arrogance.

c. … W pobliżu leżały fragmenty broni, razem z czaszkami powieszonych na pniach drzew [truncis arbor urn antefixa ora] sąsiednie gaje były barbarzyńskimi ołtarzami…Oni opisali trybunał gdzie Arminius przemówił do swojej armii, liczne patibula [quot patibula captivis] dla jeńców…

Również tutaj, trudno jest określić do końca co miał on na myśli stosując rzeczownik patibulum. W pierwszym zdarzeniu truncis arborum antefixa ora, opisuje jeden rodzaj kary, kiedy rzymski centurion Oleniusz potępił północne plemię Fryzjan jak czytamy;

4.

a. Tac. Ann. 4.72.3. hinc ira et questus, et postquam non subveniebatur, remedium ex bello. rapti qui tributo aderant milites et patibulo adfixi. Cf. 1.61.4. W swojej Germania 12.1 Tacyt drzew w miejsce patibulum: „They suspend traitors and deserters in trees ” proditores et transfugas arboribus suspendunt

b. Hence [came] anger and complaint, and since [there was] no relief, [they sought] liberation by war. The soldiers who were [appointed to collect] the tribute were seized and attached to a/the patibulum [patibulo adfixi]

c. Odtąd nadeszdł gniew i skarga i od tej chwili nie było ulgi…Żołnierzy schwytano i przytwierdzono do patibulum [patibulo adfixi] 

Jak wyżej, nie da się ustalić natury powieszenia. Brak rodzajnika określonego może sugerować (choć mało prawdopodobnie) że żołnierze zostali przytwierdzeni jakąś metodą do jakiegoś rodzaju urządzenia i wystarczająco dużego dla kilku żołnierzy, tak aby (l.mnoga w tekście łać.) mogli zostać na nim zawieszeni jako na pojedynczym i tym samym patibulum. 

5.

Trzeci tekst z Roczników ma związek z kampanią w Brytanii kiedy to 70 000 rzymskich żołnierzy i sojuszników zostało zabitych. Jest on dość interesujący, bowiem Tacyt używa w nim razem obok siebie i patibulum i crux.

a. Tac. Ann., 14.33.2. neque enim capere aut venundare aliudve quod belli commercium, sed caedes patibula ignes cruces, tamquam reddituri supplicium at praerepta intenm ultione, festinabant

b. For indeed, it was not to seize [prisoners] or to sell [them], or any commerce of war, that [the enemy] hastened, but [they hastened] with slaughters, patibula, fires and cruces, just like men who shall pay the penalty but only after they had taken vengeance.

c. 

Nikczemnicy którzy popełnili cades zostali zamordowani na trzy różne sposoby tj. patibulum, ignis, i crux. Teskt ten wydaje się zawierać retoryczny efekt, tym samym jeszcze bardziej utrudnia i zaciemnia jednoznaczną wymowę zastosowania patibulum. Użycie przez Tacyta w tym miejscu patibibulum obok crux z jeszcze inną formą kary po środku, sugeruje że mogły się one odnosić do całkiem różnych narzędzi i metod powieszenia. Jedna na crux, druga na patibulum, skutkiem czego kłopotliwy staje się też argument, że crux jest stojącym palem a patibulum krótszą poprzeczną częścią do którego później ją przybijano. Stąd rozsądnie jest wnioskować, iż oba te narzędzia stanowiły jakieś oddzielne formy kary, gdyż inaczej w jakim celu Tacyt zastosowałby by je obok siebie? Zobacz tutaj: See, e.g., BLINZLER, Der Prozeß Jesu, 360; OCOLLINS, „Crucifixion,” 1208-09;SCHNEIDER, „σταυρός, κτλ.” 573-74; STAUFFER, Jerusalem und Rom, 127; WINTER, On the Trial of Jesus, 95-96; ZESTERMANN, Die bildliche Darstellung.

6.

Dalej podczas wielkiego pożaru Rzymu Tacyt wspomina o Neronie i jego kozłach ofiarnych, w czym niektórzy doszukują się analogii do ukrzyżowania Chrystusa.

a. Tac. Ann. 15.44. sed non ope humanay non largitionibus principis aut deum placamentis decedebat infamia, quin iussum incendium crederetur. ergo abolendo rumori Nero subdidit reos et quaesitissimis poenis adfecit, quos per flagitia invisos vulgus Christianos appellabat. auctor nominis eius Christus Tiberio imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat; repressaque in praesens exitiabilis superstitio rursum erumpebat, non modo per Iudaeam, originem eius maliy sed per urbem etiamy quo cuncta undique atrocia aut pudenda confluunt celebranturque. igiturprimum correpti qui fatebantury deinde indicio eorum multitudo ingens baud proinde in crimine incendii quam odio humani generis convicti sunt, et pereuntibus addita ludibriay ut ferarum tergis contecti laniatu canum interirenty aut crucibus adfixi aut flammandiatque ubi defecisset diesy in usum nocturni luminis urerentur. hortos suos ei spectaculo Nero obtulerat et circense ludicrum edebaty habitu aurigae permixtus plebi vel curriculo insistens. unde quamquam adversus sontis et novissima exempla meritos miseratiooriebatur, tamquam non utilitate publica, sed in saevitiam unius absumerentur

b. But neither human efforts, nor generosity of the first man or the appeasing of god could banish the malicious belief that the conflagration was ordered. Therefore, to get rid of the rumors Nero substituted as guilty and inflicted the most outrageous punishments upon those stigmatized by their shameful acts, the multitude called Christians. During the reign of Tiberius the founder of the name, Christus, was subjected to an execution [supplicio adfectus erat] by Pontius Pilate, and the destructive superstition was restrained for the moment [until] it broke out again, not only in Judea, where the evil began, but in the capital also, where all [things] horrible and shameful from all parts [of the world] came together and become popular. First, then, [the members of the sect] who confessed were arrested; next, upon their information a great multitude was convicted, not so much according to the accusation of conflagration as for hatred against mankind. And mockery was added to [their] passing away, by being covered with wild beasts skin in order to be torn to death by dogs, or being attached to cruces [crucibus adfixi], or being put into flames, and, where the daylight had withdrawn, being burnt serving as lamps by night. Nero had offered his gardens for the spectacle and held a show in the circus in order to wear a charioteers [dress] and mingled with the people or standing on a chariot. Hence, although he had been focusing on criminals and they had deserved the unusual punishment, compassion was stirred, just as it was not for the public benefit they were destroyed, but for [the cruelty of] one single man.

c. … Dlatego Neron aby uwolnić się od pogłosek i oskarżeń zzrzucił winę na tych napiętnowanych za ich odrażające czyny, których ogólnie nazywano Chrześcijanami. Za panowania Tyberiusza, [ich] założyciel o imieniu Chrystus, został skazany przez Poncjusza Piłata na [supplicio adfectus erat]  tym samym oskarżenia ucichły, by wybuchnąć na nowo…

Jednak nic w tym fragmencie nie sugeruje, że Tacyt łączy karę supplicio w wypadku Jezusa z chrześcijanami uśmierconymi na cruces [crucibus adfixi]. Bardzo ciężko jest zatem dowieść w tym momencie, że sposób potępienia był taki sam. Jedyną możliwą interpretacją zdaje się być ogólne założenie, by zdefiniować summum suplicium szerszym znaczeniem jako crucifixion. Problem też w tym że Tacyt ani nie uściśla, ani nie redukuje właściwości tego rzeczownika do jakiegoś jednego znaczenia. Z drugiej strony kiedy opisuje karę wymierzoną Żydom przez Kwadratusa, servili supplicio wspominając o zasadniczej karze używa tam już mocniejszej terminologii tj. capite poenas dla określenia podstawowego potępienia. W końcówce tekstu wydaje się powiązać z tym ofiary przybite nie tylko do cruces ale zarówno zabitych przez psy jak też spalone w ogrodach Nerona.

Sumując, Tacyt stosuje w swoich pismach takie wyrażenia jak patibulum, crux i affigere, które powszechnie są łączone z karą ukrzyżowania w tradycyjnym sensie. Jednak prawdę powiedziawszy czytając te fragmenty nie da się tego arbitralnie ustalić, jak również jakiego typu były to kary, tak co do sposobu jak i samego jej narzędzia.

VI. Gaius Suetonius Tranquillus/Swetoniusz (76-138 ne)

Znany ze swego dzieła pt. Żywoty Cezarów, zawierających 12 biografii Cezarów Rzymu obejmujących okres od pierwszego Cezara do Domicjana. 

W poniższym opowiadaniu Swetoniusz relacjonuje jedną z podróży Cezara po Morzu Egejskim w trakcie której zostaje on porwany przez Cylicyjskich piratów. Piraci po zapłaceniu im okupu za więźnia, w którym nie rozpoznali Cezara, puścili go wolno. Jednak ten później się wrócił i ich pojmał.

1.

a. Suet. Iul. 74.1. sea et in ulciscendo natura lenissimus piratas, a quibus captus est, cum in dicionem redegisset, quoniam suffixurum se cruci ante iurauerat, iugulari prius iussit, deinde suffigi

b. Also when it came to take vengeance his nature was most gentle. When he had brought the pirates, by whom he had been taken, into his dominion, since he had earlier sworn to attach them on a crux [suffixurum se cruci], he let them be attached [suffigi], but only after he had ordered to cut [their] throats.

c. Także kiedy przyszło wywiązać pomstę…odkąd wcześniej zaprzysiągł przymocować ich na crrux [suffixurum se cruci], zezwolił  ich przymocować [suffigi], ale nieco później rozkazał  podciąć im gardła.

W tekście tym Hengel dostrzega jakieś związki z ukrzyżowaniem (HENGEL, Crucifixion, 80), ale Swetoniusz nie oferuje tutaj nic szczególnego w tym względzie poza użyciem suffigere i crux. Tekst jednak zdaje się sugerować jakkowlwiek że zabicie przez suffigi jest tutaj jakąś ulgą przed mającym nadejść dalszym powieszeniem na crux [suffixurum se cruci], i co może być pewną wskazówką jeśli chodzi o stopień zadawanego cierpienia powiązanego z crux.

2.

Swetoniusz używa terminu crux podobnie jak inni w znaczeniu ciężko dającym się jasno sprecyzować. Pojedynczo występujący w (Caligulla 12.2) jak też w kombinacji z affigere (Domician 10.1) i afficere (Galba 9.1).

Pierwszy przypadek pochodzi z biografii Kaliguli który to zamordował Tyberiusza. Kaligula przyłożył do twarzy Tyberiusza poduszkę, aby go udusić, ale ponieważ cesarz szamotał się jeszcze i kopał, udusił go własnymi rękami. Świadek tych wydarzeń, wierny Tyberiuszowi, krzyknął, oznajmiając potworność tej zbrodni, ojcobójstwo. Kaligula rozkazał pretorianom go pojmać i wkrótce niewinny mężczyzna został powiedziony na crux.  

Suet. Cal. 12.2. puluinum iussit inici atque etiam fauces manu sua oppressa, liherto, qui oh atrocitatem facinoris exclamauerat, confestim in crucem

Kuhn i Hengel, zwyczajowo już widzą w tej relacji standardowy przykład ukrzyżowania, lecz Swetoniusz pisze tylko, że pojmanego niezwłocznie prowadzono na crux bez dalszych szczegółowych wyjaśnień. KUHN, „Die Kreuzesstrafe , w 693; 721.

3.

W innym miejscu Swetoniusz wspomina o okrucieństwach Domicjana który zamordował Hermogoenesa, i nakazał przytwierdzić jakichś skrybów do crux [cruci fixis].

Dalej w tej samej biografii kontynuuje opis okrutnych rządyów Domicjana który potrafił jednego dnia kogoś uhonorować na wystawnej uczcie, by na drugi powiesić go na crux.

Suet. Dom. 11.1. Erat autem non solum magnae, sed etiam callidae inopinataeque saevitiae. actorem summarum pridie quam cruci figeret in cubiculum vocavit, assidere in toro iuxta coegit, securum hilaremque dimisit, partihus etiam de cena dignatus est.

4.

Kolejny fragment jaki przywołuje Swetoniusz mówi o tym jak Galba zarządca prowincji Terraconessi w Hiszpani bezlitośnie obszedł się z jednym ze swoich niewolników za jakieś malwersacje finansowe.

a. Suet. Galb. 9.1. nam et nummulario non ex fide versanti pecunias manus amputauit mensaeque eius adfixit, et tutorem, quod pupillum, cut substitutus heres erat, necasset, cruce adfecit; implorantique leges et civem Romanum se testificanti, quasi solacio et honore aliquo poenam leuaturus, mutari multoque praeter ceteras altiorem et dealbatam statut crucem iussit.

b.  For he cut off a hand of a money-changer who handled the money dishonestly, and attached [adfixit] the hand to a table, and a guardian, who was made heir f o r an orphan whom he had killed with venom, [Galba] punished with a crux [cruce adfecit]; and when the man invoked the laws and declared that he was a Roman citizen, [Galba], as if he
would lighten the punishment by consolation and honor, ordered [the crux] to be re moved and a crux [crucem] much higher than the others, and painted white, to be erected [for him].

c. Z tego powodu odciął rękę weklorzowi za jego nieuczciwe obracanie pieniędzmi, i przytwierdził [adfixit] rękę do tablicy…Galba potępił go skazując na crux [cruce adfecit]; i kiedy człowiek ten odwołał się na mocy prawa deklarując się że jest obywatelem rzymskim, Galba jakby chcąc pomniejszyć karę w ramach uhonorowania skazańca, polecił usunąć stary crux [crucem] i wznieść nowy [crucem], o wiele większy oraz pomalować go na biało

Jak wynika z powyższego cruces były inne niż białe i że affigere mogło być powiązane z przybiciem w jakiś sposób ręki do crux, jednak w jaki to uczyniono, to tekst co do tego milczy. Tutaj w tym miejscu Swetoniusz używając terminu crux wiąże go semantycznie z szerokim znaczeniowo afficere.

5.

Następny epizod dotyczy Klaudiusza, który osobiście lubił dopilnować i doglądać egzekucję skazanych przez siebie przestępców.

a. Suet. Claud. 34.1. cum spectare antiqui morts supplicium Tiburi concupisset et deligatis ad palum noxiis carnifex deesset, accitum ab urbe vesperam usque opperiri perseveravit.

b. When [he was] at Tibur he felt a strong desire to see a punishment by the ancient custom [antiqui morts supplicium]; the guilty were [already] tied to a palus [deligatis ad palum], when [he noticed that] the executioner was missing; whereupon [an executioner] was sent for from Rome [and Claudius] continued steadfastly to wait [for him] until the evening.

c.  Kiedy Klaudiusz był w Tibur odczuł mocne pragnienie, żeby zobaczyć karę potępienia wg. starożytnego zwyczaju [antiqui morts supplicium]; winni zostali już związani do pali [[deligatis ad palum], kat tymczasem gdzieś się zawieruszył, posłał po niego do Rzymu, czekając na na niego aż do wieczora.

Ciężko powiedzieć co miał na myśli tutaj Swetoniusz pisząc o palus (pal). Jakąś drogą czyni poróżnienie między crux i palus, ale jaką tego do końca nie wiadomo.

Odnośnie Nerona, Swetoniusz pisze, że kiedy wręczono mu list w którym uznano go za wroga senatu oraz przeznaczono mu karę wg. jakiegoś satrożytnego potępienia/ut puniatur more maiorum (Suet. Ner. 49.2), to ten ze strachu przygotował sobie już wcześniej na wszelki wypadek grób. Kiedy potem spytał jaka ma być to kara, poinformowano go, że ofiara ma zostać rozebrana i przymocowana szyją do furca, a następnie bita rózgami aż do śmierci/et cum comperisset nudi hominis ceruicem insert furcae, corpus virgis ad necem caedi.

Zachodzi zatem w związku z tym pytanie: czy oba powyższe teksty tyczą się tej jednej i tej samej formy kary? Jak się wydaje Swetoniusz traktuje je oddzielnie, jako różne rodzaje potępienia, stosując też stosownie do tego inną terminologię tzn. palus i furca, utożsamiając je z jakimiś starożytnymi zwyczajami ukarania. Problem jednak w tym że nie da się ostatecznie ustalić jaką formą kary była ta współczesna Swetoniuszowi w odróżnieniu od tamtych.

Jak więc widać ze sposobu w jaki Swetoniusz używa tutaj różnych wyrażeń łacińskich niemożliwym jest właściwe zdefiniować samą naturę kary.

VII. Clodius Licinius

Chociaż jego oświadczenia są fragmentaryczne, to zawierają jedno bardzo interesujące, które Hengel zalicza w poczet dowodów ukrzyżowania.

a. Clod. Lie. F 3.1 (Non. s.v. patibulum). deligata ad patibulos. deligantur et circumferuntur, cruci defiguntur

b. … having been tied to patibula. They are tied and carried around, fastened to a crux

c. związawszy do patibulum. Oni/One/To (?) są przywiązani i noszą wokoło, prowadzeni na crux

Po raz kolejny, jak wcześniej, z powodu niepewności czym było to przymocowanie do patibulum które niesiono wokoło by później przybito to do crux (użyty tu rodzaj nijaki imiesłowu nasuwa wątpliwości czy użyto go w doniesieniu do człowieka) tekst ten przez to staje się mniejszej wagi. Nie da się również wykluczyć, że noszenie patibulum było samo w sobie oddzielną formą kary i inną niż, poprzedzającą późniejsze zawieszenia na crux. Trzeba też pamiętać o tym, że ten sam czasownik deligaere występujący 2 razy w tym krótkim fragmencie, użyto również różnymi sposobami w opisach przytwierdzenia do pali. Stąd kara crux mogła być powiązana także z palem. 

VIII. Plaut

Titus Maccius Plautus (ok.250 p.n.e. w Sarsina – ok.184 p.n.e.[1]) – komediopisarz rzymski, jeden z najstarszych (obok Katona Starszego) pisarzy rzymskich, których utwory zachowały się w czymś więcej niż fragmentach, a przy tym jeden z dwóch (obok Terencjusza) komediopisarzy rzymskich.

1.

Hengel wraz z Kuhnem wyznają zgodnie że relacje Plauta w przeciwieństwie do innych pisarzy łacińskich po raz pierwszy stanowią mocny dowód na rzecz rzymskiej kary krzyżowania w tradycyjnym sensie. Tutaj: Hengel: Asin. 548ff (52 n. 3); Bacch. 362 (52); Capt. 469 (7 n. 13); Cas. 611 (7 η.13); F. Carb. 2 (62); Men. 66 (7 η. 13), 849 (γ η. 13); Mil. $j2Î (52); Most. 359ff (52 n. 3),1133 (52 n. 3); Per. 352 (7 n. 13), 855 (52 n. 3 [crux occurs on line 856]); Poen. 347 (7 n. 13); Rud. 518 (7 n. 13); Stich. 6z${{ (52-53 n. 3); Trin. 598 (7 n. 13).

Hengel interpretuje (34 razy) frazę maxima [mala crux]  jako odniesienie do koszmarnego krzyża (HENGEL, Crucifixion, 7+n. 13) 

Sam crux Plaut stosuje w swych komediach dość często, także w kombinacji z cruciatus i cruciare (również w wersji ex-, dis– i percruciare), co może wskazywać na coś więcej niż tylko etymologiczne powiązanie tych terminów. Jakkolwiek tak jak w poprzednich wypadkach tak i tutaj nie sposób jednoznacznie tego określić jakiego rodzaju jest to powiązanie.

Plaut używa w Bachides wyrażenia cruciare (u Hengela ukrzyżowanie), ale wymienia tam także carnifex postrzegany jako wykonanie kary. Czasami furcifer (Pseud.361) i patibulum (Most. 56) użyte w tym samym znaczeniu co cruciatus. Prócz tego kilka razy stosuje do narzędzia potępienia frazę mala crux, jak też patibulum oraz furca.

Pierwszy tekst Plauta wspomina o niewolniku Tranio, który pyta czy jest ktoś kto zajmie jego miejsce w byciu torturowanym excruciari w zamian za jakąś zapłatę pieniężną.

2.

a. Plaut. Most. 359-60. ego dabo ei talentum, primus qui in crucem excucurrerit; sed ea lege, ut offigantur bis pedes, bis bracchia

b. I will give a talent [to him] who will be the first to run to the crux [crucem] [for me]; but on [one] condition, that twice the feet and twice the arms are fastened [offigantur]

c. Dam talent [pieniężny] temu kto pierwszy pobiegnie za mnie na crux, ale pod warunkiem, że jego stopy i ręce zostaną dwa razy związane.

Łatwo w tym momencie skojarzyć tą sytuację z biblijną relacją wg. której w podobny sposób poniósł śmierć Chrystus. I o ile było to ukrzyżowanie w tradycyjnym zamyśle, to byłby to znaczny krok naprzód żeby ją wystarczająco potwierdzić. Jednak czy da się z tej wypowiedzi wyciągnąć aż tak daleko idący wniosek? Po pierwsze, Plaut mógł wyobrażać sobie formę kary, w której ofiara została przymocowana rękami i nogami do jakiegoś urządzenia określonego mianem crux. Po drugie tekst nie mówi że kara ta i akurat w takiej jak tutaj opisanej formie stanowi wierną kopię wszystkich innych tego typu z użyciem wyrazu crux wspomnianych tekstach przez Plauta. Oczywiście z drugiej strony i tak faktycznie być mogło, ale z braku dalszych dostatecznych szczegółowych informacji tego sie niestety już nie dowiemy, bo wie to tylko sam Plaut o co mu tu w tym przypadku chodziło.

3.

Drugi znany dobrze fragment to sytuacja kiedy Sceledrus stoi przed drzwiami z rozciągniętymi rękami chcący w ten sposób być zauważonym przez Filokomasiuma, i widząc to Palestrio zwraca się do Sceledriusa:

a. Plaut. Mil. 359-60. credo ego istoc extemplo tibi esse eundum actutum extra portam, dispessis manibus, patibulum quom habebis

b. I think that in that position you will immediately be moved outside the gate, with arms spread out, carrying a patibulum

c. Myślę że w tej pozycji będziesz niezwłocznie wyrzucony poza bramę, z rozpostartymi ramionami niosąc patibulum

Również w tym fragmencie Plaut wzmiankuje o rozciągniętych ramionach na których dźwiga się patibulum, co wydaje się łatwym jest by uczynić analogiczną paralelę do ukrzyżowania Jezusa. Jednakże nie ma pewności co do tego i naprawdę trudno jest rozstrzygnąć czy patibulum było tu tylko częścią, czy może też całym przedmiotem zadanej na nim kary. Jeśli całym, to mógł przypominać pal jako crux, jeśli nie, wówczas mógł być to tradycyjny krzyż. Tym samym zasięg znczeniowy patibulum i crux mógł się częściowo pokrywać.

Nieco światła rzucają na tę sprawę kolejne teksty zamieszczone w dalszej części tej samej gry/sztuki Plauta, gdzie Sceledrus po prostu woła, że on wie iż crux będzie jego grobowcem/scio crucem futuram mihi sepulcrum, więc wydaje się to pasować w pierwszym odruchu do ukrzyżowania. Jednak jest także możliwe, ze przeskok uczyniony przez Plauta z patibulum na crux jest tylko przykładem zamiennego (variatio) zastosowania obydwu narzędzi odnoszących się do tej samej niezidentyfikowanej kary i jakiegoś przytwierdzenia do niego z rozciągniętymi ramiona. Przy czym nie ma żadnego fizycznego problemu, aby móc to uczynić zarówno na krzyżu jak i na pojedynczym palu.

4.

Podobny do tego jest również poniższy tekst znaleziony w jego Karbonariach:

a. Plaut. F. Carb. 2. patibulum ferat per urbem, deinde adfigatur cruci

b. Let him carry a patibulum through the city; let him thereafter be attached to a crux [adfigatur cruci]

c. Niech niesie swoje patibulum przez miasto; niech będzie potem przymocowany do crux

Należy w tym miejscu zauważyć jedną ważną rzecz, mianowicie że Plaut nic nie mówi jakoby patibulum przybijano po wcześniejszym go obniesieniu przez skazańca do stojącego i czekającego nań pala, żeby stanowić z nim już dalej dwuczęściowy crux. Samo dźwiganie patibulum mogło być -jak nadmieniono wcześniej- zupełnie oddzielną, samoistną formą kary, taką samą jak w przypadku podobnego haniebnego poniżenia na furca. Plaut stosuje furcae dwa razy w swych tekstach, zwyczajnie mówiąc o czymś co mogło zostać dźwigane jako jakieś narzędzie czy rodzaj kary. W (Cas.438) odnosi furca naturalną drogą do czegoś w rodzaju jarzma. Chociaż uczciwie trzeba przyznać że i to nie jest łatwo ustalić. W końcówce swej sztuki Persa, Plaut niejako jednym tchnieniem i krótko oświadcza, że aktorzy zostaną skazani zarówno na crux jak i furca. Tak wymienione obok siebie sprawiają, że wręcz nierozsądne jest czynienie jakiejś wyraźnej linii podziału w znaczeniu tych terminów i wyjawia że mają szersze zastosowanie niż zwykle sie to przyjęło przyjmować.

                                     

Zarówno dźwiganie furca i patibulum mogło poprzedzać inną, kolejną egzekucję na crux. Jeżeli tak by było, wówczas, Plaut przedstawia dwie różne kary. Pierwsza w której ofiara obnosi patibulum publicznie przez jakiś czas celem upokorzenia, po czym zostaje ono usunięte i niewykluczone że wręczone następnej. Druga gdy pisze że od tego czasu/deinde następuje jakiś rodzaj przymocowania skazanego do crux. 

Tak odczytane znaczenie patibulum użyte w tych dwóch tekstach przez Plauta nie jest czymś z góry niemożliwym czy jakimś logicznym błędem czytanego tekstu, biorąc dodatkowo pod uwagę fakt że rozróżnił on w jednym miejscu takie patibulum od crux. Identycznie jak u Seneki (o czym zaraz dalej) który widział zawieszonych na crux i obok takich samych na innym patibulum. Poza tym nie ma absolutnie żadnego dowodu na to czy właśnie takie patibulum jakim się go dziś przeważnie przedstawia w literaturze było zastosowane także w wypadku Pana Jezusa. Mało tego, sprawę dodatkowo gmatwa fakt iż w przekładzie Biblii – Vulgacie, Hieronim w części ST gdzie występuje w oryginale hebrajski odpowiednik pala (o czym jeszcze krótko wspomne na końcu), użył jako zamiast niego dokładnie to samo wyrażenie łacińskie jakim jest omawiany tu patibulum.

IX. Lucius Annaeus Seneca (Starszy)

1.

Starszy Seneka używa wyrażenia crux klika razy w swoim piśmiennictwie i to właśnie on po raz pierwszy wzmiankuje o crucfigere, ale tylko w słowach wstępnych, od którego też przy okazji pochodzi popularny termin crucifixion/ukrzyżowanie. W pierwszym fragmencie powiązanym z crux Seneka pisze o pewnym niewolniku, który nie chciał podać swemu choremu panu trucizny na jego rozkaz, za co skazano go na crucifigere. Podstępny pan oświadczył, że crux ma być przygotowany dla tego niewolnika w tym samym czasie, co przyrządzana trucizna [tunc huicparari iussit crucem cum sibi venenum]. Sługa miał i cierpieć na crux, nawet mimo tego że on dałby truciznę swemu panu. Tak czy inaczej ów sługa co by nie uczynił w tej sytuacji i tak poniósłby śmierć na crux. Hengel etykietuje standardowo kilka tekstów Seneki ukrzyżowaniem. Hengel, Sen. Contr. exc. 3.9 (57 n. 11); Contr. 7.4.5 (49 n. 12); Contr. exc. 8.4 (75 n. 17). 1 4 9.

a. Sen. Contr. exc. 3.9. ex altera parte lex est, ex altera testamentum, crux utrimque.

b. On one side is the law, on the other the will, on both sides a crux.

c. Z jednej strony prawo,z drugiej wola/testament, obydwie to crux.

2.

Kolejny fragment, to opis syna który nie pomógł swojej matce. Skuty łańcuchami jest nieszczęśliwy z powodu czekającej go kary na crux.

a. Sen. Contr. 7.4.5. videt catenas captivitatis suae et caedes et volnera et cruces eorum, qui non redimuntur

b. He sees shackles of his captivity, slaughter, wounds and the crux of the unredeemed

c. Spogląda na swoją niewolę, morderstwo, rany, i nieunikniony crux

3.

Następnie Seneka wspomina o losie jakiegoś obłąkanego szaleńca, który poślubił swoją córkę by uczynić z niej niewolnicę. Sen. Contr. 7.6.1-24 W sekcji tej poza zwyczajowym użyciem terminu crux przez Senekę bez dodatkowych wyjaśnień nic specjalnego jednak wciąż nie wynika.

4.

W ostatnim tekście zajmuje się zagadnieniem samobójstwa, gdzie pisze że mężczyzna sam odbierający sobie życie nie będzie pogrzebany i ma zawisnąć na crux.

a. Sen. Contr. exc. 8.4. suffixorum corpora a crucibus in sepulturam suam defluunt

b. The bodies of those attached to a crux flow down into [their] graves.

c. Ciała tych przymocowane do crux spadną na dół do ich grobów.

Również i z tego tekstu niewiele da się wyłuskać jeśli chodzi o sposób powieszenia czy przytwierdzenia do crux ciała samobójcy. Jedynie co można stwierdzić, to only tyle że mają te opisy jakiś związek z rzeczownikiem crux i to tyle. Jest to oparte na założeniu że słowa wstępne w opracowaniu Seneki Starszego są autentyczne. Jednak styl słownictwa we wstępie nieco się różni od tego z części głównej. Stąd przypisywanie im ukrzyżowania w popularnym zamyśle przez M. Hengela jest wciąż niedostateczne. 

X. Seneka Młodszy

1.

Pierwszy tekst Seneki ukazuje pewne zdarzenie, które z pozoru zdaje się być łatwo utożsamić z tradycyjnym widokiem ukrzyżowania. Oczywiście obligatoryjnie już Hengel wraz z Kuhnem aż piszczą niemalże by widzieć w tym przypadku ewidentny przykład ukrzyżowania Chrystusa, jak też w innych. Hengel: Sen. Dial. 2.15.1 (28 n. 20); Dial. $.2.2 (30-31 + n. 23), Dial. 5.3.6 (31 n. 23; 37 n. 12), Dial. 6.20.3 (25 + n. 16); Dial. 7.19.3 (67); Clem. 1.23 (37 n. 12), 1.26.1 (59); Epist. 14.5 (35 n. 7); 98.12 (65); 101.11, 12 (30), 101.14 (7 n. 12; 39). Jednak co godne uawagi M. Hengel tłumaczy dwa teksty Seneki ambiwalentnie tzn. Sen. Epist. 14.5 i Dial. 6.20.3 i etykietuje je nie tylko ukrzyżowaniem, ale też jako przykład upalowania w (69 n. 1).

a. Sen. Dial. 1.3.9-10. figunt cutem clavi et] quocumque fatigatum corpus reclinavit, vulneri incumhit, in perpetuam vigiliam suspensa sunt lumina: quanto plus tormenti tanto plus erit gloriae…. mero se licet sopiat et aquarum fragorihus avocet et mille voluptatibus mentem anxiamfallât: tarn vigilahit in pluma quam ille in cruce

b. Nails pierce [his] skin [figunt cutem clavi et] and wherever he rests [his] wearied body, he presses upon a wound, [his] eyes are open in unbroken sleeplessness. But the greater [his] torment is, the g/citereater [his] glory will be…. Although he drugs himself with unmixed wine and diverts [his] anxious mind and deceives [it] with a thousand pleasures, he will [no more] fall to sleep on [his] pillow than that other on [his] crux.

c. Gwoździe przebijają jego skórę [figunt cutem clavi et]…ściska zranione ciało, jego oczy są nieprzerwanie otwarte z bezsenności. Ale im większa męka, tym większa będzie chwała…Chociaż on narkotyzuje się niezmieszanym winem, jego umysł znajduje w tym stanie wiele przyjemności, nie zaśnie już więcej na innej poduszce niż na swoim crux

Gwoździe, crux, uśmierzające ból i wino brzmią bardzo znajomo co można by łatwo skojarzyć z opisem śmierci Jezusa. Ale następny obraz trochę zmienia tą wizję, w którym Seneka pisze o wytrwałości Regulusa w pierwszej części, a dla kontrastu o losie Maecenasa w drugiej. Tekst oddziela wino od gwoździ a także nic we wcześniejszej jego części nie wspomniano o nich żeby miały być użyte przy powieszeniu. Seneka jeszcze raz nadmienia o Regulusie w Epist. 98.12.3, gdzie tym razem wylicza całą serię rozmaitych wariantów kary potępienia. Mimo to, co ciekawe przy tej mnogości nic więcej nie dodaje poza standardowym użyciem crux.

Równie interesujące jest to, że późniejsza tradycja interpretuje końcowy los Regulusa nie zawieszeniem w ogóle jako takim, lecz umieszczeniem go w zamkniętym żelaznym cylindrze, kształtem podobnym do beczki z kolcami/gwoździami w środku, w tzw. żelaznej panience. W ten sposób pozornie znajomy opis nie jest ścisłym odbiciem męki Chrystusa. Jakkolwiek powiązanie crux z bólem przy użyciu gwoździ jest interesujące i może słusznie nasuwać myśl czy aby nie oznacza on zwyczajowego krzyża.

2.

Przyjrzyjmy się więc kolejnym zeznaniom Seneki i co pisze tutaj:

a. Sen. Dial. 6.20.3. video istic cruces ne unius quidem generis sed aliter ab aliis fabricatas: capite quidam conversos in terram suspendere, alii per obscena stipitem egerunt, alii brachia patibulo explicuerunt; video fidiculas, video verbera, et membris singulis articulis singula nocuerunt machinamenta

b.  I see cruces there, not indeed of a single kind but different constructions by different [people]. Some had suspended [their victims] with the head toward the ground, others had driven stipes through the private parts [of the victims], others had spread out [their] arms on a patibulum. I see cords, I see scourges, and for each limb and joint there is an engine of torture

c. Widzę tam cruces (l. mnoga), nie tylko jednego rodzaju, ale wiele, różnych konstrukcji dla różnych ludzi. Niektórzy wiszą głową do ziemi, inni nabici na nie przez części intymne/odbytnicze, inni z rozciągniętymi ramionami na patibulum. Widzę sznury, widzę bicze, i pozbawionych kończyn i podłączonych do machinerii tortury.

              

                                             

Ilustracje pochodzą z książki De Cruce-Justusa Lipsiusa, gdzie ukazał swoją wizję możliwych hipotetycznych zawieszeń.

Powyższy tekst opisuje istną miksturę różnorakich konstrukcji powiązanych z użyciem crux, na których zawieszono lub przybito ofiary. Niektóre z nich mają rozpostarte ramiona in cruce membra distendere przez co czyste zastosowanie crux zdaje się nieco komplikować. Seneka widzi również tam takich, których nadziano na crux przez ich części odbytnicze. Można zatem wyciągnąć wniosek, że Seneka stosuje termin crux również w zamyśle jakieś ogólnej kary męki lub narzędzia (drewnianego) tortury. Już bardziej specyficzna definicja crux  jest chyba niemożliwa.

Kuhn także zauważa tę różnorodność i wskazuje na zmienność kształtu ukrzyżowania (von der Variabilität der Form der Kreuzigung z naciskiem na ukrzyżowania) . Jednakowoż w ten sposób zaprzecza swojej definicji wyłożonej w tym samym artykule na stronie 979. Co ciekawe na tej samej stronie krótko wspomina też że crux mógł być użyty w sensie Marterholz im allgemeinen czyli drzewa męki w ogólnym sensie. Z tą wypowiedzią ściśle łączy użyte przez Senekę – wspominając też innych starożytnych autorów – crux. H. Fulda z kolei w swoim Das Kreuz, 1 1 4 – 1 5 stosuje ten fragment Seneki w dowód na to, że pisarze antyku widzieli w nim upalowanie, jako inny rodzaj ukrzyżowania. Tłumacza edycji Loeb najwyraźniej również zaintrygowała ta wypowiedź i doszedł do wniosku, że zwyczajowe przetłumaczenie crux na ang. cross jest niewystarczające, więc użył precyzyjniejszego znaczenia czyli narzędzie tortury. I co wydaje się być najbliższym prawdy określeniem dla tego słowa i jak to wynika także z przestudiowanego do tej pory całego materiału z jego zastosowaniem w literaturze łacińskiej. Zob. BASORE, LCL. 

Co ciekawe Przekład Nowego Świata (wyd. Świadków Jehowy) oddaje grecki stauros będący odpowiednikiem crux  w podobnej formie tzn. jako pal męki.

3.

Kilka terminów występuje jeszcze w dwóch innych oświadczeniach Seneki. Pierwszy z nich jest przykładem filozoficznej dyskusji w której mówi on szczęśliwym życiu, cnocie i pożądaniu.

a. Sen. Dial. 7.19.3. cum refigere se crucibus conentur, in quas unusquisque vestrum clauos suos ipse adigit, ad supplicium tarnen acti stipitibus singulis pendent; hi, qui ipsi animum advertunt, quot cupiditatibus tot crucibus distrahuntur. at maledici in contumeliam venusti sunt, crederem Ulis hoc vacare, nisi quidam ex patibulo suo spectatores conspuèrent!

b. Though they tried to release themselves from the cruces, to which each one of you nails himself with his own nails [in quas unusquisque vestrum clauos suos ipse adigit], they will nevertheless, when brought to punishment, each hang on a single stipes; while they who bring upon themselves their own [punishment] are divided upon so many cruces as they had desired. But they are neat to insult others. I might believe that they are free to do so, if some [of them] did not spit upon spectators from the patibulum!

Nie łatwo jest rozplątać i przedrzeć się przez ten gąszcz wizualizacji różnorakich form zawieszeń w wykonaniu Seneki, w którym użyto także min. gwoździ. Główną rolę grają w nim 3 rzeczowniki: crux, stipes i patibulum. W jakim znaczeniu odnoszą się one do narzędzia tortury jeśli chodzi o sam kształt tego naprawdę nie sposób w pełni określić.

Rozsądnie wydaje się jednak założenie, że najpojemniejszy znaczeniowo crux odnosi się do narzędzia egzekucji w ogólnym sensie, jako swoisty rodzaj zbiorowego rzeczownika, i co niekoniecznie musi prowadzić do konkluzji, że stipes wraz z patibulum muszą być jakimiś różnymi częściami takiego narzędzia.

Daje się zauważyć w tym opisie Seneki jakby dwie grupy powieszeń. Pierwsza z nich dotyczy przybitych do stipes, których ukazano jako upalowanych jak we wcześniejszym tekście (także w następnym), podczas gdy druga ma związek z jakąś formą przytwierdzenia/zawieszenia do urządzenia nazwanym tu zarówno patibulum jak tez crux. Istnieje również możliwość że wyrazy te są tylko przykładami variatio sermonis (różnych nazw dla tego samego typu kary), skoro wszystkie rodzaje zawieszeń widziane przez siebie Seneka określił miane cruces, bowiem jak widać były tam też i stipes, które już na pewno były palami, i do tego patibulum znieznanego kształtu. Nawet jeśli były tam jakieś konsttrucje, bo były przecież różne, to i tak nie wiadomo czy na takiej akurat – zbitej z dwóch kawałków – zawisł Pan Jezus, tego nikt nie jest w stanie ostatecznie z całą pewnością stwierdzić. Równie dobrze mogło to oznaczać jak zauważono wyżej, że Seneka widział tylko inne formy czy natury przytwierdzeń/zawieszeń scharakteryzowane przez odpowiednie dla nich użyte tu różne wyrażenia.

Hengel w dyskusji nad omawianym tekstem oddaje oba crux i stipes  jednym-wspólnym angielskim cross. HENGEL,Crucifixion, 67.

4.

Drugi fragment jest esejem Seneki w którym ponownie pojawia się crux i stipes.

a. Sen. Epist. 14.5. cogita hoc loco career em et cruces et eculeos et uncum et adactum per medium hominem, qui per os emergeret, stipitem et distracta in diversum actis curribus membra, illam tunicam alimentis ignium et inlitam et textam, et quicquid aliud praeter haec commenta saevitia est

b. Visualize for yourself this location, the prison, the crux, the racks, the hook, the stipes which is driven through a man until it emerges through his mouth, [human] limbs which are torn apart by chariots driven in opposite directions, that shirt which is smeared and interwoven with inflammable materials, and all other [things] beyond [these], devised by cruelty

c. Wyobraź sobie miejsce, więzienie, crux, tortury, hak, stipes na którym nabity jest człowiek, przez jego części wewnętrzne aż nie wyjdzie on przez jego usta…

W zacytowanym tekście crux wspomniano krótko tylko raz obok innych kar czy niebezpiecznych sytuacji jakie mogą mieć miejsce i bez dalszych wyjaśnień. Natomiast o stipes powiedziano że jest on prostym słupem lub zaostrzonym palem używanym w trakcie egzekucji.

5.

Ostani już tekst Seneki jest niemniej ciekawy a nawet trochę problematyczny.

 a. Sen. Epist. 101.10-14. inde illud Maecenatis turpissimum votum, quo et debilitatem non récusât et deformitatem et novissime acutam crucem, dummodo inter haec mala Spiritus prorogetur: debilem facito manu, debilem pede coxo,
tuber adstrue gibberum, lubricos quate denies; vita dum superest, benest; banc mihi, vel acuta si sedeam cruce, sustine. quod miserrimum erat, si incidisset, optatur et tamquam vita petitur supplia mora, contemptissimum putarem, si vivere vellet usque ad crucem: „tu vero” inquit „me débilites licet, dum Spiritus in corpore fracto et inutili maneat. depraves licet, dum monstroso distorto temporis aliquid accédât, suffigas licet et acutam sessuro crucem subdas. ” est vulnus suum premere et patibulo pendere districtum, dum différât id, quod est in malis optimum, supplici finem? est tanti habere animam, ut agam? … invenitur aliquis, qui velit inter supplicia tabescere et perire membratim et totiens per stilicidia emittere animam quam semel exhalaref invenitur qui velit adactus ad illud infelix lignum, iam debilis, iam pravus et in foedum scapularum ac pectoris tuber elisus, cui multae moriendi causae etiam citra crucem fuerant, trahere animam tot tormenta tracturam

b. Thence [came] the most disgraceful of prayers from Maecenas, in which he did not refuse [to suffer] weakness, deformity, and ultimately the pointed crux, as long as he might prolong his breath of life amid these sufferings.
Fashion [me] with a disabled hand, a disabled foot, [to be] a cripple. Build upon [me] a crook-backed hump, shake [my] teeth until they grind. Everything is well, as long as [my] life remains. Sustain me now, though I sit on the pointed crux.

If it had struck him, which was the most wretched [thing], he prefers a postponement of punishment as much as he strives for life. I should regard him as most despicable if he wished to live all the way up to the crux: „Truly,” he cries, „you may cripple me, as long as the breath of life remains in [my] shattered and useless body. You may distort [me], deformed and monstrous, as long as you add [a little more] time before the end. You may affix [me] to be sitting and subject [me] to the pointed crux.” Is it [worth] so much to press upon ones wound and to be suspended fixed on a patibulum, if it only separates [you from that] which is the best in the sufferings, the end of the punishment? Is it [worth] so much to possess breathing, if I only have to give it up? … Can anyone be found who would prefer to waste away among punishments, to pass away limb by limb, to let out life drop by drop, rather than expire once and for all? Can anyone be found who would prefer to be driven to that infelix lignum, already disabled, already distorted, the breast and shoulder deformed into an ugly hump, he would have many reasons to die even beside the crux, than to draw the breath of life among such numbers of outdrawn torments.

c. … Wszystko jest w porządku tak długo póki moje życie jest wciąż we mnie. Podtrzymuj mnie chociaż siedzę na zaostrzonym palu. Uważałbym go za największego nikczemnika, gdyby zechciał całe życie spędzić w górze na crux

Seneka w opisie tym przedstawia upalowanie na crux jak i powieszenie na bliżej niesprecyzowanym patibulum. Wyrażenie akuta crux powinno być zaostrzonym palem, który w wariancie z czasownikiem sedere wskazuje na upalownie przez narządy odbytnicze tak jak mogliśmy o tym przeczytać w poprzedniej relacji. Mimo to Hengel przypisuje temu po nieznacznych modyfikacjach znaczenie ukrzyżowania i wnioskuje, że zaostrzony koniec nie odnosi się do samego pala jako takiego, lecz do kołka podtrzymującego ciało na którym siedziała ukrzyżowana ofiara. Jego sugestia wydaje się nieco dziwna bowiem tekst nic takiego nie zawiera ani takiej nie nasuwa.

Chociaż Justus Lipsius średniowieczny autor De cruce Libri w którym zajmuje się filozoficznymi rozważaniami na temat narzędzia i sposobu męki Pana Jezusa, wspomina w wstępie o pięciu ramionach crux to jednak nic na temat jakiegoś siodełka – sedile z ostrego palika. Geneza pojęcia sedile w takim sensie była mu niezeznana stąd taka interpretacja tego tekstu jest wielce niepewna. 

Jedynie słuszny wniosek jak się w tym momencie co do tego nasuwa, to taki że Seneka opisuje pośmiertne [postmortem] powieszenie, oraz że łączy ten rodzaj kary ze starym sposobem infelix lignum.

6.

Sumując pisma Seneki, dowiadujemy się kilku rzeczy:

Opisuje w niektórych tekstach akty powieszenia na crux z użyciem gwoździ co nieźle pasuje do relacji ewangelicznej, jednak tekst nic poza tym dalej nie ujawnia, czyli w jaki sposób to uczyniono i jaki kształt był samego crux. W związku z innymi fragmentami niemożliwym jest również poszerzenie znaczenia crux do czegoś więcej jak tylko do (drewnianego?) narzędzia egzekucji na którym wieszano ofiary. Ranga znaczeniowa crux pokrywa mniej pojemny i skonkretyzowany stipes , którego nie da się zastosować na odwrót tą samą drogą do crux. Rzeczownik stipes stosuje w klarowniejszym sensie i w formie zaostrzonego pala do którego jakimś sposobem przybijano złoczyńców lub nawet na niego nadziewano. Patibulum natomiast jawi się niekoniecznie jako poprzeczna belka całego dwuramiennego crux, ale jako pewnego rodzaju stojący pal na którym ofiara mogła zostać przytwierdzona z rozciągniętymi rękami. Wynika to z faktu że gdyby crux miał oznaczać tylko dwuramienny krzyż jak się powszechnie przyjmuje, i tak samo patibulum, to dlaczego Seneka w widzianym przez siebie obrazie różnych narzędzi tortury wymienia je razem obok siebie, definiując je następnie wspólnym terminem crux [cruces], łącznie z palami stipes?

Zatem w obliczu takiej rozmaitości natur zawieszenia i o odmiennych kształtach wyciągnięcie ostatecznych wniosków co do narzędzia egzekucji Pana Jezusa w oparciu o powyższe zeznania Seneki staje się bardzo problematyczne i zwyczajnie niewykonalne.

XI. Marcus Tullius Cicero (106-43 pne)

1.

W oracji Cycera przeciw Gajuszwi Verresowi najwięcej wzmianek o crux znajdziemy w II i V częsci, którego użycie jest raczej stałe. W pierwszym fragmencie angażuje cały swój wysiłek by opisać podłość i perfidię Verresa, który na różne sposoby karał rzymskich obywateli.

a. Cie. Verr. 2.1.7. quos partim securi percussit, partim in vinculis necavit, partim implorantes iura libertatis et civitatis in crucem 

Cie. Verr. 2.4.26. inpopuli Romani quidem conspectum quo ore vos commisistisf nec prius Mam crucem quae etiam nunc avis Romani sanguine redundat…. vestrane urhs electa est, ad quam quicumque adirent ex Italia crucem <cives> avis Romani prius quam quemquam amicum populi Romani viderentf

b. Some he had killed by ax, some he put to death by imprisonment, some he suspended on a crux [in crucem sustulit] while they cried out their rights as freemen and Roman citizens.

With what face have you in fact presented yourself in the gaze of the Roman people? [You have even] not [yet torn down] that crux, which is even now at this time stained with blood of Roman citizens…. Is your city elected [to be a place that] when anyone enters it from Italy, he sees a crux of a Roman citizen before he sees a friend of the Roman people?

c. Kilku ściął toporem, kilku zgładził przez uwięzienie, niektórych powiesił na crux,  kiedy krzyczęli o swoich prawach jako obywatele rzymscy.

…czy wybrałeś sobie miasto by w nim zamieszkać, kiedy ktoś tam pochodzi z Italii, czy zobaczy na crux rzymskiego obywatela zanim się najpierw zaprzyjaźni z ludem Rzymu?

Fragmenty te nie zawierają jakkolwiek żadnych dodatkowych wyjaśnień. Kilka linijek dalej Cycero jeszcze raz potępia Verresa z powodu doświadczania Rzymian w drodze egzekucji, tortur, i crux [cum avis Romanos morte, cruciatu, cruce adfecerit] (2.1.9). Podobnie jest w 7 kolejnych przypadkach użycia crux w dalszej części, z tą różnicą iż dodaje on jedną niezwykle istotną cechę, jaka może się okazać pomocna w poprawnym ustaleniu takiej omawianej tu metody karania na tymze crux.

W tym przypadku jak widać kara crax była w jakis sposób związana z rozlewem krwi (o ile nie ma ona być rozumiana tylko metaforycznie) co przywodzi na myśl pasję Chrystusa gdy był biczowny i później przebity, jednak z tekstu nic nie wynika jakie to było powiązanie.

2.

Klika akapitów dalej Cycero przedstawia inny rodzaj powieszenia, jakie Verres przeprowadził publicznie w środku zgromadzenia. Naczelny urzędnik magistratu Messana, Sopater z rozkazu Verresa został przez kata (lictor) rozebrany do naga i tak zostawiony na zimowym deszczu, stał na widoku niczym posąg.

a. Cie. Verr. 2.4.86-87. in ea Sopatrum, hominem cum domi nohilem turn summo magistratu praeditum, divaricari ac deligari iuhet. quo cruciatu sit adfectus venire mentem necesse est omnibus, cum esset vinctus nudus in aere, in imbri, in frigore

b. On that [statue] he ordered Sopater, a man of noble family, at the time in possession of the chief magistracy, to be stretched out and tied [divaricari ac deligari]. What torture [cruciatu] he was subjected to must be evident for every mind, when he was tied naked in the open air, in the rain, in the cold.

c. Na tą statuę skazał Sopatera, człowieka z nobilitowanej rodziny, w czasie gdy sprawował urząd głównego sędziego, został rozciągnięty i związany [[divaricari ac deligari].  Jaką torturą [cruciatu] było na którą go skazano, z tego każdy musi sobie zdawać sprawę, kiedy związano go nagiego i wystwiono na zimnie i w deszczu

Cycero nie używa niczego innego poza użyciem samego cruciatus. Jednak w dalszej części tej samej sentencji, do wspomnianego posagu-Sopater stosuje już tym razem inny wyraz tj. patibulum. 

Cie. Verr. 2.4.90. tibi Marcelli statua pro patibulo in clientis Marcellorum

Daje to mocne podstawy by stwierdzić, że cruciates jest o wiele szerszym pojęciem i nie dającym się zawęzić do jakiegoś jednego tylko rodzaju kary, ale obejmuje całe spektrum tychże i znanych Cycerowi.

3.

W poniższej oracji Cycero opisuje jakichś niewolników których oskarżono o konspirację przeciw Rzymowi za co zostali skazani na crux [producuntur, et adpalum alligantur – przytwierdźmy do pala].

2.5.72. itaque alii cives Romani, ne cognoscerentur, capitibus obvolutis e car cere adpalum atque ad necem rapiebantur

Palus jest tutaj słupem o nieokreślonej wysokości, do którego ofiara była jakoś przymocowana i najwyraźniej później biczowana aż skonała. Jest to pewne rozróżnienie tej metody od kary crux w tekstach Cycero, gdzie wydaje się on nie używać tych terminów zamiennie, mimo niektórych podobieństw. Cycero stosuje palus jeszcze tylko w dwóch miejscach i dotyczą one tym razem piratów których Verres rozkazał doprowadzić do palus [itaque alii cives Romani, ne cognoscerentur, capitibus obvolutis e car cere adpalum atque ad necem rapiebantur]

Przytwierdzenia do palus mogło być ostateczną karą śmierci tak samo jak w przypadku crux. Tym samym dość niepewna jest próba uczynienia jakiegoś dalekosiężnego  rozróżnienia między nimi.

4.

Kolejny fragment donosi o przykrej sytuacji sycylijskich niewolników skazanych przez Verrusa na crux.

a. Cie. Verr. 2.5.12. quid ais, bone custos defensorque provinciae? tu quos servos arma capere et bellum facere in Sicilia voluisse cognoras et de consilii sententia iudicaras, hos ad supplicium iam more maiorum traditos ex media morte eripere ac liberare ausus es, ut, quam damnatis crucem servis fixeras, banc indemnatis videlicet civibus Romanis reservaresf

b. What do you say, [you] good guard and protector of the province? Did you dare to take away from the midst of death and release the slaves, [who wanted] to take arms and make war against Sicily, [whom] you had gathered and judged [according to] the judgment of the council, when at this time they already had been handed over to punishment according to the inherited custom, clearly in order to reserve the crux, which you had erected for condemned slaves [quam damnatis crucem servis fixeras], for uncondemned Roman citizens?

c.   orzeczenie rady, o której w tym czasie zostali już poinformowani, co do kary zgodnie z odziedziczonym zwyczajem, była karą crux, którą wzniosłeś dla potępionych niewolników, [quam damnatis crucem servis fixeras,], dla niepotępionych rzymskich obywateli?

Ustawowo już, z tekstu tego jak podobnych jemu z użyciem crux nic szczególnego nie wynika, nie wiemy bowiem jaki był jego kształt i natura przybicia. Niemniej panowie Kuhn i Hengel wiedzą lepiej i przypisują mu miano ukrzyżowania w klasycznym sensie, co jest też i bezpodstawne.

5.

I następny podobny, mający związek ze schwytaniem Gaviusa którego Verres kazał związać nago i wystawić publicznie na crux [crucem fixissent] pośrdku forum Messana:

a. Cie. Verr. 2.5.169-70. itaque ilh crux sola, iudices, post conditam Messanam illo in loco fixa est. Italiae conspectus ad earn rem ab isto delectus est, ut ille in dolore moriens perangusto fretu divisa servitutis ac libertatis iura cognosceret, Italia autem alumnum suum servitutis extremo summoque supplicio adfixum videret. Facinus est vincire civem Romanum, scelus verberare, prope parricidium necare: quid dicam in crucem tollere Verbo satis digno tarn nef aria res appeüari nullo modo potest.

b. And accordingly, Judges, that single crux was fixed on this place [crux sola … in loco fixa est] [for the first time] since the foundation of Messana. [A place] in view of Italy was chosen for [the purpose that] this one, dying of pain and torture, should perceive that the rights of liberty and the slavery [only] were separated by a very narrow strait, and Italia, on the other hand, sh/citeould see her own nursling attached by the severe and extreme penalty [appropriate only to those in] slavery. To tie a Roman citizen is a crime, to scourge [him] is wickedness, and to kill [him] is almost parricide. What shall I [then] call suspending [him] on a crux [in crucem tollere] It is in no way possible [to find] a word [which] is sufficient to label adequately such a horrible deed

c. Sędziowie zgodnie orzekli, że pojedynczy crux ma być uczyniony na tym miejscu [crux sola … in loco fixa est] po raz pierwszy od założenia Messana….Czym nazwę wtedy powieszenie go na crux [in crucem tollere]. Brak słów by opisać to okropieństwo.

 Verres przygotował miejsce na crux zgodnie z ich Rzymian zwyczajem w taki sposób, że ofiara – Gavius, obywatel rzymski – mogła spoglądać na Rzym i swój dom z takiego crux [ex cruce Italiam cernere ac domum suam prospiceré].

Wypowiedź ta zawiera ciekawy szczegół mianowicie, że ofiara była przytwierdzona do crux i wciąż żyła. To z kolei czyni upalowanie (brzusznym lub odbytniczym gdzie ofiara umiera zbyt szybko) w tym przypadku mniej prawdopodobną interpretacją. Cycero wyjawia zatem że chodzi tu o pewien rodzaj powieszenia, który umożliwiał znoszenie cierpienia jeszcze przez jakiś czas. Ponadto identyfikuje tę karę crax jako ekstremalną i surową [extremo summoque supplicio] którą wymierzano niewolnikom. Znów zdaje się to pasować do metody uśmiercenia Jezusa na Golgocie, ale nic nie wspomniano tu o gwoździach czy poprzecznej belce w domyśle patibulum, więc na tym takie podobieństwo się niestety kończy. Skazany w omawianym tutaj przypadku mógł zostać zawieszony w jakikolwiek sposób i na jakimkolwiek rodzaju pala. Ale jak? Tego nie powiedziano. Niemniej ukazuje, to także, iż było to uczynione na sposób rzymski, a Cycero dodaje jeszcze, że crux postawiono pośrodku miasta.

a. Cie. Verr. 2.5.170. nonne eum graviter tulisse arbitramini quod illam civibus Romanis crucem non posset in foro, non in comitio, non in rostris defigere?

c. jako pomnik/świadectwo – nikczemności Verresa – będący dobrze widoczny dla wszystkich a nawey przepływających obok niego statków. Cie. Verr. 2.5.171.

6.

Kolejny tekst to Mowa obrończa Cycero na rzecz Rabiriusza

W tym fragmencie Cycero w swojej mowie ujmuję się za senatorem Rabiriusem oskarżonego związek z morderstwem Lucius Appuleius Saturninus, w której powołuje się na rodzaj potępienia perduellio (ekwiwalent wysokiej kary) jaki stosowano również przy karze crux. Rabirius został wezwany przed Cezara, gdzie ten zgotował mu jedną z dwóch form ukarania jaką było duumviri. Cycero dzielnie broni Rabiriusa odwołując się do barbarzyńskiego charakteru kary – jakiej domaga się dla niego senat, tzn. pozbawienia praw publicznych i zawieszeniu na crux, Cie. Rob. perd. 3.10. carnificem deforo, crucem de campo sustulisse, –  i której prawo Porcian zabrania stosowania na obywatelu rzymskim, a nawet biczowania. Dalej wspomina o karze na starej znanej torturze na arbor infelix :

a. Cie. Rah. perd. 4.13. capvt obnvbito, arbon infelici svspendito

b. Cover the head, suspend [him] on an arbor infelix [arbori infelici svspendito]

c. Nakryj głowę, powieś go na arobor infelix [arbori infelici svspendito]

tą o której pisał też Liviusz. 1 4 0 Liv. ?.26.11

Wykazuje tym samym, że tak arbor infelix jak i crux są w jakiś sposób ze sobą powiązane, na tej zasadzie że mogły być dwoma nazwami, dla różnych grup kar zawieszenia jakie były używane do czasu Cycero, czego dowodem jest kulminacja jego oracji:

7.

a. Cie. Rab. perd. 5.16. misera est ignominia iudiciorumpublicorum, misera multatio bonorum, miserum exsilium; sed tarnen in omni calamitate retinetur aliquod vestigium libertatis. mors denique si proponitur, in libertate moriamur, carnifex vero et obductio capitis et nomen ipsum crucis absit non modo a corpore civium Romanorum sed etiam a cogitatione, oculis, auribus. harum enim omnium rerum non solum eventus atque perpessio sed etiam condicio, exspectatio, mentio ipsa denique indigna cive Romano atque homine libero est. an vero servos nostros horum suppliciorum omnium metu dominorum
benignitas vindicta una libérât; nos a verberibus, ab unco, a crucis denique terrore neque res gestae neque acta aetas neque vestri honores vindicabunt?

b. Miserable is the loss of a good name in public courts , miserable is a property-depriving penalty, [and] miserable is exile. B u t still, in each calamity some trace of liberty remains. When death is placed before [us] finally, w e may die in liberty, but the executioner, the veiling of the head and the very word crux, should not only be removed from the bodies of Roman citizens, but also from [their] thoughts, eyes and ears. Forno to only the result and the suffering of all these things, but even a proposal, an expectation, the mere ment i on of  them is in the end unworthy of a Roman citizen and a free man. Or is it so, that the kindness of [their] masters delivers our slaves from fear of all these punishments by one touch of the liberating-rod, while neither our achievements, the lives w e have lived, nor the honors bestowed by you, will deliver us f r om the scourging, from the executioners hook, not even from the terror of a crux?

c. …lub jest tym, że życzliwość naszych panów wyzwala ich niewolników od lęku przed tymi wszystkimi karami, od biczowania…i nawet od masakrycznej kary crux?

Hengel widzi w tym ewidentny przykład okrucieństwa dobrze znanej starodawnej kary ukrzyżowania. HENGEL, Crucifixion, 4 4. Kuhn jednak jest trochę ostrożniejszy i wyraża spore umiarkowanie w dyskusji na ten temat w swej książce, oraz rzuca temu wyzwanie. Poprawnie zauważa też problem retorycznych słów Cycero i komentuje je w ramach charakteristischer zeitgeschichtlicher Beleg für das damals übliche Verständnis der Kreuzigung. (charakterystyka wspólnych dowodów w celu zrozumienia czym było ukrzyżowanie). Mimo to nadal zamieszcza przy analizie dla tego tekstu swoją definicję jako ukrzyżownie. KUHN, „Die Kreuzesstrafe,” 767. Zob. Kuhns excursus on the text (KUHN, „Die Kreuzesstrafe,” 761-76). Cf. także BLINZLER, Der Prozeß Jesu, 357.

XII. Gains Plinius Secundus (Starszy (23/4-79 ne)

1.

Najbardziej znany ze swojej Naturalis Historia. Plinusz jest ciekawy z tego względu, że używa terminu crux w specyficzny sposób, metodami odpowiadającymi jemu starszemu greckiemu odpowiednikowi jakim jest stauros. Stosuje crux w odniesieniu do jakiegoś drzewa winnej latorośli lub pnącza. Plin. HN. 14.12 (3). pendere in tarn alta cruce/w oczekiwaniu na tak wyskoki crux [cruce], także dla patibulum i furca w tym samym sensie; 14.32 (4) Plin. HN. 14.12 (3)

Zaprzecza tym samym, że musi się on zawsze odnosić tylko i wyłącznie do wymierzenia kary czy narzędzia powieszenia. Obok takiego zastosowania tego wyrazu, stosuje go również w bardziej znajomym naszym rozważaniom sensie, kiedy pisze o wyrywaniu ludzkich włosów z crux, wykorzystywanych potem w celach medycznych, a także gwoździach. Plin. HN. 28.41 (9) and 28.46 (11). Plin. HN. 14.12 (3). pendere in tarn alta cruce. Cf. Plin. HN. 17.212 

W jednym tekście wspomina o furca na których żołnierze powiesili psy strażnicze, za to że zaspały i nie ostrzegły w porę przed intruzami. Plin. HN. 29.57 (11).

2.

W poniższej relacji zamieszcza podobną historię, lecz z lwami tym razem, które w jakiś sposób przymocowano najwyraźniej do czegoś w rodzaju pala, gdyż wydaje się mało prawdopodobne by widzieć w użytym tu crux krzyż dwuramienny, choć i to na upartego dałoby się jakoś uczynić. Ale czy chciałoby się żołnierzom przybijać takie dodatkowe poprzeczki do pala, marnować gwoździe, tracić czas z dłutem w ręku i bawić w ogóle w coś takiego w wypadku zwierząt co i tak przecież w niczym nie zwiększyłoby zadanego im cierpienia? Nie wydaje się to rozsądne.

a.Plin. HN. 8.47 (18). Polybius, Aemiliani comes, in senecta hominem ab his adpeti refert, quoniam ad persequendas feras vir es non suppetant; tunc obsidere Africae urbes, eaque de causa crucifixos vidisse se cum Scipione, quia ceteri metu poenae similis absterrerentur eadem noxa.

b. Polybius, Aemilianus, companion, brings back the report that when [lions] become aged they will attack men, since the strength needed to pursue in the chase of wild animals is no longer present. Thus [the lions started] to besiege cities of Africa, and for that reason [lions] were attached to a crux [cruci fixos], [which] both he and Scipio saw, in order to frighten the other [lions] from the same crime through fear of being punished with the same punishment.

c. Polybius Aemilianus sprawozdaje że kiedy lwy robią się starsze wiekiem, wówczas atakują ludzi…zaczeły oblegać miasta Afryki i z tego powodu zostały przymocowane do crux [cruci fixos] …żeby w ten spsób przestraszyć inne lwy takim okrutnym  widokiem.

Plniusz w opisie tym posłużył się pokrewnym cruet figere, które jak z niego wynika niemożebnym jest aby ograniczyć jego zastosowanie tylko do ukrzyżowania w tradycyjnym znaczeniu. Dlatego w Oxford Latin Dictionary słusznie zauważono:

Nic nie wskazuje na to by autor poz zwykłym użycie crux w tym tekście, miał na myśli ukrzyżowanie w kształcie litery +

3. Podobnego wyrażenia użył też w następnym tekście w którym przedstawia jedną ze wspaniałych budowli Rzymu, jakim były sztuczne kanały siedmiu rzek wybudowane pod miastem przez Tarquiniusa Priscusa.

a. Plin. HN. 36.107 (24). novum, inexcogitatum ante posteaque remedium invenit ille rex, ut omnium ita defunctorum corpora figeret cruet spectanda civibus simul et feris volucribusque laceranda

b. For [this evil], the king invented a new, non-devised, remedy, [seen] neither before nor afterwards: he attached to cruces all bodies of [those] who had committed suicide, that they should be a spectacle for [their] fellow-citizens and a prey for wild [animals] and birds.

c. By zaradzić temu złu, król wymyślił na to lekarstwo jakiego nie widziano przedtem ani potem: on przytwierdzał do cruces wszystkie ciała tych którzy popełnili samobójstwo, tak by w ten sposób stali się widowiskiem dla innych ich towarzyszy i dzikich ptaków oraz zwierząt.

Ciężka i nie mająca się mieć końca praca, skłoniła wielu przymusowych robotników do popełniania samobójstw, których ciała pośmiertnie przybijano do crux dla spektaklu i najwyraźniej zastraszenia przez oglądających to ich współtowarzyszy w niedoli.

Użycie crux przez Pliniusza dalej niczego nie wyjaśnia jeśli chodzi o naturę narzędzia i sposób zadania śmiertelnego potępienia.

XIII. Marcus Fabius Quintilianus, nauczał retoryki przez 20 lat, Pliniusz Młodszy był jednym z jego pupilów.

1.

W jednym fragmencie Quintilianus nadmienia o pasterzu owiec powieszonym na crux [in crucem sustulit]. Drugi jest nieco bogatszy w treść, gdzie mowa o przykładnym ukaraniu przestępców na crux w celu wywołania bojaźni wśród oglądających to obserwatorów.

a. Quint. Deel. 274.13. quotiens noxios cruci figimus, celeberrimae eliguntur viae, ubi plurimi intueri, plurimi commoveri hoc metu possint. omnis enim poena non tarn ad delictum pertinet quam ad exemplum.

b. Whenever we attach delinquents to cruces [cruci figimus], the most frequented roads are chosen, where the greatest number [of people] are able to see [them] and be stirred up by this fear. For every punishment has less to do with the offence than with the example.

c. Kiedykolwiek przymocowujemy przestępców do cruces, wybierane są najbardziej uczęszczane drogi, gdzie jak największa liczba ludzi będzie w stanie to zobaczyć i zostać pobudzona do strachu…

XIV. Quintus Curtius Rufus I/II wne.

1. 

Czyni jakieś odniesienie do potępienia mieszkańców Tyru przez Aleksandra Wielkiego.

a. Curt. 4.4.17. triste deinde spectaculum victoribus irapraebuit regis: duo milia, in quibus occidendis defecerat rabies, crucibus adfixi per ingens litoris spatium pependerunt

b. It was a sad spectacle the wrath of the king offered for the victors, two thousand [Tyrians], who had escaped the rage [of the Macedonians], hung attached to cruces [crucibus adfixi] all along a vast extent of the beach

c. …powiesił na cruces [crucibus adfixi] wzdłuż ogromnego obszaru plaży

Chociaż tekst nic nie mówi o formie i kształcie narzędzia kary crux jakie użył tu autor, to godnym uwagi jest w tym momencie fakt, że sytuacja opisana przez niego miała miejsce na terenach Bliskiego Wschodu, gdzie znane było palowanie praktykowane przez np. przez Persów, czego dowodem są zachowane do dziś kamienne ryciny przedstawiające takie palowanie czy może bardziej nabijanie na pal. Ale też nie wiadomo i to tylko jakaś sugestia.

2.

W poniższym drugim tekście Kwintusa, można przeczytać o tym jak Aleksander powiesił jakichś ludzi na crux u stóp góry Sogdian, i ich wodza, niejakiego Musicani.

a. Curt. 6.3.14. hune vos regnare patiemini? quern equidem cruci adfixum videre festino omnibus regibus gentibusque et fidei, quam violavit, méritas poenas

b. Are you going to permit this man to be king? I cannot wait to see him attached to a crux [cruci adfixum], paying the fitting penalty to all kings, all peoples and all loyalty, which he had violated.

c. czy pozwolisz temu mężczyźnie zostać królem? Nie mogę się doczekać jak zobaczę przymocowanym do crux [cruci adfixum] płacąc stosowną karę wszystkim królom, wszystkim ludziom i lojalności  za jej pogwałcenie

Tyle co jedynie można się dowiedzieć od Kwintusa z jego pism, to że użył on tylko wyrażenia crux, ale co ono oznaczało, to tylko on sam jeden wiedział.

XV. Gains Valerius Catullus, rzymski poeta (84-54 pne)

1.

W poemacie o Juventiusie zawarł jedną dość ważną informację w intersującym nas tutaj temacie ukrzyżowania.

a. Catull. 99.3-6. surripui tibi, dum ludis, mellite Iuventi, \ saviolum aula dulcius ambrosia \ verum id non impune tuli: namque amplius horam \ suffixum in summa me memini esse cruce, \ dum tibi me purgo nec possum fletibus ullis \ tantillum vestrae demere saevitiae

b. I snatched from you, while playing, honeyed Juventus, a little kiss sweeter than sweet ambrosia. Truly I did not carry it away unpunished; for more than an hour I remember I was attached to/hanging from the top of a crux, while I purged myself [for my crime] against you. Neither by weeping could I in the least take away your cruelty.

c. …Pamiętam byłem przymocowany/powieszony wysoko w górze na crux

Frazę powieszony wysoko na crux niekoniecznie trzeba rozumieć w znaczeniu górnej summa część tego przedmiotu, ale również poprawnie alternatywnym odczytaniem tego może być wysoki crux. Co w sumie tak jedno jak  drugie i tak niczego nie wyjawia.

XVI. Quintus Horatius Flaccus, jeden z najwybitniejszych poetów rzymskich (65-8 pne)

Horacy wspomina crux trzy razy, . Hor. Sat. i.3.8off (58 n. 13), przy czym raz w kombinacji z czasownikiem ale nic konkretnego na temat jego kształtu czy znaczenia nie pisze.

a. Hor. Sat. 1.3.80-83. siquis eum servum, patinam qui tollere iussus \ semesospiscis tepidumque ligurrierit ius, \ in cruce suffigat, Labeone insanior inter \ sanos

b. If anyone attaches to a crux [in cruce suffigat] a slave, who being ordered to take away the dish were to gorge himself with half eaten fishes and lukewarm sauce, he would be called more insane than Labeo among [those who are] in their senses.

c. Jeśli ktoś przymocuje do crux niewonika, który zostawił zamówione danie czy zjadł je w półowie z ciepłym sosem, powienien zostać zostać nazwany szaleńcem większym niż Labeo..

XVII. Publius Ovidius Naso (49 pne-17 ne), wcześniej polityk później poeta.

1.

Oto jego teksty zużyciem crux:

a. Ov. Pont. 1.6.37-38. car cere dicuntur clausi sperare salutem \ atque aliquis pendens  in cruce uotafacit.

b. They say [that those] in prison hope for freedom as much as a [man] being suspended on a crux utters prayers.

c. Mówią, że więzienna nadzieja na wolność jest tak duża jak modlący się człowiek powieszony na crux 

a. Ov. Am. 1.12.17-20. praebuit ilia arbor misero suspendia collo, \ carnifici diras praebuit ilia cruces; \ ilia dedit turpes raucis bubonibus umbras, \ vulturis in ramis et strigis ova tulit

b. This wood offered hanging for the wretched neck; for the executioner these cruces offered the dreadful; this filth handed over the shadow to the raucous horned owl; vultures and screech owls laid eggs in the branches

c. To drzewo oferuje powieszenie za biedną szyję; kaci tych cruces są straszni..

Crux powiązano tutaj z jakimś rodzajem narzędzia/sidła nieznanego kształtu.

XVIII. Marcus Valerius Martialis, poeta rzymski (38-104 ne)

Marcus w zamieszczonym niżej znanym powszechnie fragmencie przytwierdzenia Prometeusza do skał Scytia

1.

a. Mart. Epigr. 7. qualiter in Scythica religatus rupe Prometheus \ adsiduam nimio pectore pavit avem, \ nuda Caledonio sic viscera praehuit urso \ non falsa pendens in cruce Laureolus. \ vivehant laceri membris stillantihus artus \ inque omni nusquam corpore corpus erat.

b. As Prometheus was tied to a rock in Scythia, and fed the rigorous birds with too much flesh, Laureolus offered a Scottish bear [his] unprotected abdomen, suspended on no unreal crux. [His] mangled limbs lived, but the joints were dripping blood, the whole body was in no place in [the shape of a] body.

Także tutaj nic nie uściślono w użyciu crux, oraz nie wiadomo na ile nawet postacie występujące w sztuce Owidiusza, przedstawiają prawdziwe realia, tak samo jak narzędzie egzekucji.

XIX. Decimus Iunius Iuvenalis (60-135), satyryk.

1.

Crux znaleziony jest dwa razy w jego pismach:

a. Juv. 6.219-23. pone crucem servo. meruit qu crimine servus \ supplicium? quis testis adestf quis detulit? audi; \ nulU umquam de morte hominis cunctatio longa est.y démens, ita servus homo est? nil fecerit, esto: \ hoc volo, sic iuheo, sit pro ratione voluntas.

b. Erect a crux for [that] slave!” [says the wife]. „With what crime has the slave himself deserved [that] punishment?” [asks the husband]. „Who is the witness? Who accuses [him]? Give [him at least] a hearing! No delay is [too] long [when dealing with] the execution of a man” [says the husband]. „Oh you fool, is a slave a human being? He has
done nothing, you say. This is my will, in this way I command; let my will be the reason [for the punishment].

2. 

a. Juv. 14.77-80. vultur iumento et canibus crucihusque reliais \ ad fetus proper at partemque cadaveris adfert: \ hie est ergo abus magni quoque vulturis et se \ pascentis, propria cum iam facit arbore nidos.

b. The vulture hastens from beasts of burden and dogs, even from [corpses] which have been left on cruces, and brings a piece of the carcass to [its] offspring; so this is the food on which the vulture feeds as an adult, when it builds its nest in its own tree.

c. 

W jednym przypadku mowa tylko krótko o powieszeniu na nim niewolnika, a w drugim że ofiara mogła zostać zabita zanim powieszono ją na crux. Ale tak jak we wszystkich wcześniej omawianych przypadkach pisarzy łacińskich niczego nie sposób stwierdzić na pewno, czyli jaki był rodzaj i kształt narzędzia kary crux.

Podsumowanie

Odnośnie jeszcze patibulum, to jak wiadomo Jezusa przybito na stauros, ale Pismo w Dziejach 5:30 używa również dla określenia tego narzędzia egzekucji terminu xylon.

Dzieje 5:30 „Bóg naszych praojców wskrzesił Jezusa, którego wyście zabili, zawieszając na palu.”

Xylon natomiast to nic innego jak kawałek drzewa, czy jakaś kłoda lub pal w tym wypadku, co potwierdzają zgodnie słowniki, a już na pewno nie krzyż w obecnie znanej nam popularnej kościelnej postaci. Mało tego bowiem Septuaginta, użyła go na przykład w wersecie z Ezdrasza 6:11, gdzie mowa wyraźnie o belce, palu, z czym nawet BT nie polemizuje i się zgadza:

Ezdrasza 6:11 „I przeze mnie wydane jest rozporządzenie: O ile ktoś przekroczy ten rozkaz, to z domu jego wyrwana będzie belka, a on zawiśnie do niej przybity, dom zaś jego za to będzie zamieniony na rumowisko”.

To jedno, ale nie dość tego, gdyż wydaje się być jeszcze inne powiązanie czy nawet utożsamienie patibulum ze stauros – palem, tym razem pochodzące z Wulgaty Starego Testamentu. W NT w Wulgacie słowem korespondującym dla stauros jest właśnie crux. O ile stauros znaczył wówczas tyle co pojedynczy pal, więc analogicznie crux.   

W łacińskim przekładzie ST słowo patibulum występuje dokładnie 9 razy, oto te miejsca:

Rdz 40:22
Lb 25:4
Pwt 21:22
Jz 8:29
Jz 10:27
Est 2:23
Est 6:4
Est 7:10
Est 9:13

We wszystkich tych wersetach jest mowa o powieszeniu na palu, jak to zresztą było w żydowskim zwyczaju. Septuaginta stosuje dla patibulum relatywny xylon=drzewo, szubienica z pala inaczej, bo przecież nie wieszano na gałęziach, to musiał być solidny i porządny pal, wkopany w ziemię jak czytamy w Ezdrasza. Niemniej w Jozuego 8:29 w tekście łacińskim w opisie powieszenia króla Aj dla belki na której go zawieszono użyto zarówno patibulum jak też crux, w tym samym tekście. Dowody z samej Biblii jak też archeologii i historii bezspornie poświadczają, że w Izraelu jeżeli już karano śmiercią pospolitych przestępców za ciężkie przewinienia, to na pewno odbywało się to przez powieszenie lub przybicie do  pala, słupa wkopanego w ziemię lub ostatecznie do zwykłego drzewa.

Stąd podobnie jak u Seneki, gdzie patibulum widziane przez niego obok crux, i stipes mogło być spokojnie zwykłym palem, tak jak wyraźnie wynika to z tekstu łacińskiego ST w Vulgacie. Ale jak pokazuje tekst z Jozuego powyżej, także wszystkie formy kary są określane najpojemniejszym wspólnym crux, i jak czytamy u Seneki „widzę cruces różnego rodzaju”. Jeżeli łotr na patibulum wspomniany przez niego „pluł na widzów z patibulum” to z czego pluł? Tylko z górnej poprzeczki czy z całej konstrukcji jako patibulum? Z całej, ale jej kształtu już nie opisał. Pal równie dobrze tu pasuje wręcz za Vulgatą lepiej niż krzyż łaciński.

Ja jeszcze wrócę do problemu paibulum przy omawianiu terminologii użytej dla pala w ST.

Zatem morał z tego taki, że patibulum mógł być stosowany wymiennie z xylon i stauros, a ten dalej crux. Stauros=xylon=crux=patibulum. 

Nie ma żadnych starożytnych tekstów wskazujących na to że patibulum stanowiło krótszą poprzeczną cześć dwuramiennego stauros do którego później ją przybijano.