Jak w temacie, czyli skąd pomysł, żeby zamieścić JHWH (Jehowa) w tekście głównym Chrześcijańskich Pism Greckich (NT) np. w Dz 16:32 i 8:25, ale też w innych wersetach tego typu, z wyrażeniem „słowo Kyriou” lub „słowo Teou”?
Może przybliżmy nieco tę scenerię, kiedy padły te słowa. Paweł z Sylasem będąc w więzieniu około północy zaczęli ‛modlić się i wysławiać Boga pieśnią’. Nagle budynkiem wstrząsnęło trzęsienie ziemi! Kiedy dozorca więzienny się przebudził i zobaczył pootwierane drzwi, przestraszony pomyślał, że więźniowie uciekli. Świadomy, że czeka go kara, „dobył miecza i już miał się zabić”. Ale Paweł zawołał: „Nie czyń sobie krzywdy, bo jesteśmy tu wszyscy!”. Na te słowa dozorca zapytał z przejęciem: „Panowie, co mam czynić, by dostąpić wybawienia?”. Paweł i Sylas nie mogli mu go zapewnić — mógł to zrobić jedynie Jezus. Dlatego odpowiedzieli: „Wierz w Pana Jezusa, a zostaniesz wybawiony” (Dzieje 16:25-31). Czy pytanie dozorcy było szczere? Paweł nie podał w wątpliwość pobudek serca tego człowieka. Był on jednak poganinem, niezaznajomionym ze świętymi Pismami, więc przed nawróceniem się na chrystianizm musiał poznać i przyjąć podstawowe prawdy ze Słowa Bożego. Dlatego Paweł i Sylas zaczęli opowiadać mu „słowo Jehowy”.
„On więc poprosił o światła, wskoczył do środka i drżąc cały, upadł przed Pawłem oraz Sylasem.30 A wyprowadziwszy ich na zewnątrz, powiedział: „Panowie, co mam czynić, by dostąpić wybawienia?”31 Oni rzekli: „Wierz w Pana Jezusa, a zostaniesz wybawiony, ty i twój dom”.32 I opowiedzieli słowo Jehowy jemu oraz wszystkim, którzy byli w jego domu.33 On zaś wziął ich ze sobą w tejże godzinie nocy i obmył ich pręgi; a wszyscy — on i jego domownicy — zostali bezzwłocznie ochrzczeni” (Dzieje 16:29-33). PNŚ
Najstarsze i najważniejsze kodeksy greckie mają Kyriou i Teou
(m-01) Kodeks Synajski (א) – Teou – 4 wiek ne
(m-03) Kodeks Watykański (B) – Teou – 4 wiek ne
(m-02) Kodeks Aleksandryjski (A) – Kyriou – 5 wiek ne
(m-05) Kodeks Bezy (D) – Kyriou – 5/6 wiek ne
Na ilustracji niżej, ładnie to widać
Wydania krytyczne tekstu greckiego NT, opracowane w oparciu o powyższe manuskrypty
wersje z Teou (Bóg)
ΠΡΑΞΕΙΣ=(DZIEJE) 16:32 Grecki NT: Nestle 1904 καὶ ἐλάλησαν αὐτῷ τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ (Teou) σὺν πᾶσιν τοῖς ἐν τῇ οἰκίᾳ αὐτοῦ.
ΠΡΑΞΕΙΣ 16:32 Grecki NT: Westcott i Hort 1881
καὶ ἐλάλησαν αὐτῷ τὸν λόγον τοῦ θεοῦ (teou) σὺν πᾶσι τοῖς ἐν τῇ οἰκίᾳ αὐτοῦ.
ΠΡΑΞΕΙΣ 16:32 Grecki NT: Westcott i Hort / [warianty NA27 i UBS4]
καὶ ἐλάλησαν αὐτῷ τὸν λόγον τοῦ θεοῦ (teou) / κυρίου (kyriou) σὺν πᾶσι / πᾶσιν τοῖς ἐν τῇ οἰκίᾳ αὐτοῦ.
wersje z Kyriou (Pan)
ΠΡΑΞΕΙΣ 16:32 Grecki NT: RP Tekst większości bizantyjskiej 2005
Καὶ ἐλάλησαν αὐτῷ τὸν λόγον τοῦ κυρίου (kyriou), καὶ πᾶσιν τοῖς ἐν τῇ οἰκίᾳ αὐτοῦ.
ΠΡΑΞΕΙΣ 16:32 Grecki NT: Grecki Kościół Prawosławny
καὶ ἐλάλησαν αὐτῷ τὸν λόγον τοῦ Κυρίου (Kyriou) καὶ πᾶσι τοῖς ἐν τῇ οἰκίᾳ αὐτοῦ.
ΠΡΑΞΕΙΣ 16:32 Grecki NT: Tischendorf 8 wydanie
καὶ ἐλάλησαν αὐτῷ τὸν λόγον τοῦ κυρίου (kyriou) σὺν πᾶσιν τοῖς ἐν τῇ οἰκίᾳ αὐτοῦ.
ΠΡΑΞΕΙΣ 16:32 Grecki NT: Scrivener’s Textus Receptus 1894
καὶ ἐλάλησαν αὐτῷ τὸν λόγον τοῦ Κυρίου (Kyriou), καὶ πᾶσι τοῖς ἐν τῇ οἰκίᾳ αὐτοῦ.
ΠΡΑΞΕΙΣ 16:32 Grecki NT: Stephanus Textus Receptus 1550
καὶ ἐλάλησαν αὐτῷ τὸν λόγον τοῦ κυρίου (kyriou) καὶ πᾶσιν τοῖς ἐν τῇ οἰκίᾳ αὐτοῦ
Jak widać, główne kodeksy mają zarówno lekcję Kyriou jak i Teou. Zatem nie jest prawdą jak twierdzą co poniektórzy użytkownicy internetu, że „ŚJ wzięli sobie niczym z czapki Teos (jako podstawa do tłumaczenia „Jehowa”) bo w tekście greckim Nastle, Interlinii (Popowskiego) czy internetowej Biblii apologety, znajdujemy także Kyriou” . Na szczęście Nastle i Popowski wraz z Interliniami nie są jedynym oknem na świat wiedzy biblijnej.
Dalej argumentuje się że, „no ale przeciętni ŚJ tłumaczą, że imię Jehowa, zespół tłumaczy PNŚ wprowadził tylko w cytatach z Pism Hebrajskich (ST), a tam gdzie nie ma wyraźnego odniesienia do ST, to nie można tłumaczyć Kyrios w NT na Bóg lub Jehowa”. A skąd takie myślenie, że nie można? W cytatach ze ST to oczywiste że można, gdyż najprawdopodobniej to z niego transkrybowano Tetragram do NT, niż z LXX ( o tym będzie osobny artykuł). Piszę najprawdopodobniej, bo oryginałów niestety nie ma, a to co dziś mamy w ręku „niby oryginały” to zwyczajne kopie już 300 lat po Chrystusie, więc do końca to tutaj nic nie jest pewne.
Tam gdzie użycie „Kyrios” w NT nie ma bezpośredniego odniesienia do ST, oraz gdy kontekst i tło są niejednoznaczne (gdyż nie wiadomo do kogo się odnosi, czy do Jezusa czy do Boga), wówczas trzeba to uczciwie rozstrzygnąć. Jeśli zajdą uzasadnione powody translacji „Kyrios” na „Bóg” lub „Jehowa”, to Komitet PNŚ tak uczyni. W przypadku gdy brak wyraźnego poparcia dla przywrócenia boskiego imienia, wówczas komitet zachowuje translację „Pan”, aby nie przekroczyć granic jakie posiada tłumacz i nie wchodzić w obszar interpretacji. Ot i cała filozofia.
Na temat ŚJ i ich nauk ludzie już na prawdę różne historie opowiadają , ale lepiej sprawdzić u źródła, co naprawdę mówią dobrze poinformowani ŚJ, którzy nie spali podczas studium Biblii i nie myśleli o niebieskich migdałach w jego trakcie. Informacje te są jawne i można je znaleźć na oficjalnej stronie ŚJ TUTAJ. Przeczytamy tam o wielu innych powodach, niż tylko cytaty ze ST, które wzięto pod uwagę w trakcie rozważania o przywróceniu imienia Bożego w NT:
- Czy te słowa są cytatem z wersetu z Pism Hebrajskich, w którym występuje imię Boże?
- Czy chodzi o hebrajskie sformułowanie, które normalnie zawierałoby imię Boże? (Na przykład „anioł Jehowy”, Mt 1:20)
- Czy w tekście greckim przed słowem Kýrios (Pan) brakuje rodzajnika, chociaż zgodnie z zasadami gramatyki powinien tam być, co może wskazywać, że pierwotnie w tym miejscu występowało imię własne? (Na przykład Mk 13:20)
- Czy w danym wersecie pierwotnie użyto imienia Bożego, by uniknąć dwuznaczności? (Na przykład „o wszystkim, co Jehowa dla ciebie zrobił”, Mk 5:19)
- Przekłady i opracowania, których treść przemawia za użyciem imienia Bożego w NT
- Cytaty w najstarszych LXX zawierały Tetragram, więc i JHWH spokojnie mogło być transkrybowane do NT.
- Proces przemianowania JHWH w KYRIOS i dalsza abrewiacja
Cytaty mogą pochodzić nawet i z gazety jeśli są prawdziwe. Nic nie przeszkadza, żeby były sobie z Septuaginty (LXX), gdyż już przed naszą erą znajdujemy liczne Tetragramy JHWH zachowane właśnie w takich najstarszych LXX (niżej są fotokopie). Fakt ten potwierdza tylko, że cytaty ze ST mogły pochodzić tylko z takiej LXX z JHWH, która była brana pod uwagę w czasie pisania NT. Cytaty te nie pochodziły z LXX z KYRIOS, bo ta pojawia się dopiero później. Wszystkie odkryte najstarsze LXX (w przedziale od 2 pne do 1 ne) mają JHWH, nie znaleziono żadnej z KYRIOS. „Oryginał” grecki NT jaki dziś mamy, to w rzeczywistości tylko kodeksy-kopie z 4/5 ne. Zresztą nic dziwnego, bo rzeczone LXX są częścią właśnie tych kodeksów, więc cytaty ze ST w nich zawarte są najwyraźniej stamtąd i zamieszczone w dzisiejszym NT, pasują dokładnie do tych z LXX z kodeksów z 4 ne.
Odnośnie tego w jakim języku pisano Tetragram w NT, to tutaj trudno powiedzieć coś pewnego. Nie mamy przecież autografów i mss NT – ogólnie rzecz biorąc – sprzed 4 wieku. Dostępne dane nie pozwalają nam na sformułowanie twardego wniosku czy w autografie NT imię Boże zapisywano po hebrajsku czy grecku. Inna sprawa: jeśli pierwotnie CAŁY NT był spisany w języku hebrajskim i/lub aramejskim, wtedy pytanie o nieobecność greckiej formy imienia Bożego jest bezprzedmiotowe.
Dalszą kwestią jest późniejsze przemianowanie JHWH na KYRIOS i dalsza abrewiacja.
Wersety, w których imię Jehowa nie występuje jako część cytatu albo nawiązania do takich fragmentów, ale przemawiają za użyciem JHWH mocne argumenty wynikające z kontekstu lub względy językowe
Wyrażenie „Uwierz w słowo Kyriou” (Pana) lub „Uwierz w słowo Teou” (Boga), ma swoje odbicie w ST, gdzie występuje jako połączenie hebrajskiego terminu oznaczającego „słowo” i „imienia Bożego” (JHWH)” stąd „Słowo Jehowy”. Niektóre przykłady takiego użycia można znaleźć w 2Sm 12:9; 24:11; 2Kl 7:1; 20:16; 24:2; Iz 1:10; 2:3; 28:14; 38:4; Jer 1:4; 2:4; Eze 1:3; 6:1; Oz 1:1; Mi 1:1; Za 9:1). Kiedy wyrażenie to występuje w Zach 9:1 we wczesnej kopii LXX-8HevXII (kolumna B1-2), odkrytej w Qumran, po greckim słowie „logos” następuje „imię Boże” (JHWH), zapisane starożytnymi literami hebrajskimi. Zwój pergaminu datowany jest na lata 50 pne-50 ne.
W wielu greckich rękopisach czytamy tutaj w Dziejach 8:25 i 16:32 „słowo Pana” (ton logon tou Kyriou), ale w kilku innych znajdziemy też „słowo Boże” (ton logon tou Teou), co już omówiono na początku artykułu. Także w innych miejscach w Dziejach użyto tego synonimicznego wyrażenia „słowo Boże”, co dowodzi że Kyriou w Dz 8:25 i 16:32 również odnosi się tu do Boga (Dzieje 4:31; 6:2, 7; 8:14; 11:1; 13:5, 7, 46; 17:13; 18:11). Oba wyrażenia mają swoje podłoże w ST. Jednak wyrażenie „słowo Jehowy” (lub „Jehowy słowo”) występuje znacznie częściej, niż wyrażenie „słowo Boże”. Pojawia się w jakichś 200 wersetach. Istnieją zatem dobre powody, by w tekście głównym PNŚ używać imienia Bożego. W NT Kyrios może odnosić się zarówno do Jehowy Boga jak i do Jezusa Chrystusa, w zależności od kontekstu.
Dlatego słusznie tytuł Pana w NT przypisano Bogu Najwyższemu.
„W tamtym czasie Jezus powiedział: „Publicznie wysławiam Cię, Ojcze, Panie nieba i ziemi, bo ukryłeś te rzeczy przed mędrcami i intelektualistami, a wyjawiłeś je małym dzieciom.” (Mat 11:25)
„Zadął w trąbę siódmy anioł. I w niebie rozległy się donośne głosy: „Królestwo świata stało się Królestwem naszego Pana i Jego Chrystusa i będzie On królował po wieczne czasy, już na zawsze.” (Obj 11:15)
W przypisie do wersetu Rzymian 10:12 w PNŚ wyd. do studium, możemy przeczytać:
„Jednak tytuł Pan jaki używany jest w Biblii, nie ogranicza się tylko do Jehowy Boga. Stosuje się go również w odniesieniu do Jezusa Chrystusa (Mt 7:21, Rzym 1: 4, 7), jednego ze starszych niebiańskich ujrzanego w wizji przez Jana (Obj 7:13:14), aniołów (Dn 12: 8), ludzi (Dz 16:16, 19, 30, tutaj przetłumaczono na ‚mistrzami’ lub ‚panami’), do fałszywych bóstw (1 Kor. 8:5). Niektórzy twierdzą, że wyrażenie ‚Jezus jest Panem’, oznacza, że on i jego Ojciec Jehowa są tą samą osobą. Jednakże kontekst jasno pokazuje, że tak być nie może, ponieważ to „Bóg wzbudził [Jezusa] z martwych”. Władza Jezusa jako Pana została mu dana przez Ojca (Mt 28:18; Jn 3:35; 5:19, 30).”
Nie jest też prawdą, że ŚJ pomijają rolę Pana Jezusa jako Zbawcy i dlatego nie są chrześcijanami. Skąd w ogóle takie myślenie? Jeżeli wynika ono po części z faktu nieprzypisania mu tytułu „Pan” w danym fragmencie, bo tak akurat wynika z kontekstu, a nie z widzimisię, to nic się na to nie poradzi. Taka jest kolej rzeczy po prostu i tyle. Niemniej nic nadal to nie umniejsza roli Pana Jezusa jako naszego Pana i Zbawiciela, którego imię również należy wzywać, tak jak imię Pana Boga Jehowy (Rzym 10:13) . TUTAJ WIĘCEJ
„Gdyż „każdy, kto wzywa imienia Jehowy, będzie wybawiony”. (Rzym 10:13)
„do zboru Bożego, który jest w Koryncie, do was, uświęconych w jedności z Chrystusem Jezusem, powołanych na świętych, wraz ze wszystkimi, którzy wszędzie wzywają imienia naszego Pana (Kyrios), Jezusa Chrystusa, Pana ich i naszego.” (1 Kor 1:2)
Ze względu na tło z Pism Hebrajskich, wspomniane powyżej dowody w postaci manuskryptów i niejednoznaczność słowa Kyrios, imię Boże zostało użyte w tekście głównym. Dlatego można powiedzieć, że Słowo Pana=>Słowo Boga=>Słowo Jehowy.
Jest to przykład tego w jaki sposób Komitet PNŚ zbadał kontekst każdego wystąpienia słowa Kyrios (Pan), aby ustalić, gdzie przywrócić boskie imię. Jeśli tło ST i kontekst nie dostarczają wyraźnego poparcia dla przywrócenia boskiego imienia, wówczas komitet zachowuje translację „Pan”, aby nie przekroczyć granic jakie posiada tłumacz i nie wchodzić w obszar interpretacji.
Co ciekawe Wikipedia pisze o wspomnianym wyżej manuskrypcie 8HevXII (kolumna 18), że:
tetragram w alfabecie starohebrajskim pojawia się w Jon 3:3; Jon 4:2; Mich 1:1, 3; Mich 4:4, 5, 7; Mi 5:4, 4; Hab 2:14, 16, 20; Hab 3:9; Sof 1:3, 14; Sof 2:10; Za 1:3, 3, 4; Za 3:5, 6, 7; Za 8:20; 9:1, 1, 4. Ma on wszędzie tetragram we frazie ἄγγελος יהוה (Anioł JHWH) zamiast ἄγγελος Κυρίου (Anioł Pański) w Zach 3:1-2, 5 i 6. Najstarszy przykład ἄγγελος Κυρίου znajduje się w P. Oxy. 1166 z III wieku, ponad dwa wieki po LXX VTS10a.
Zatem „anioł Pana” w NT lepiej koresponduje z „aniołem Jehowy” ze ST, niż „aniołem Pana” (Jezusa). Dlatego komitet PNŚ uznał za słuszne na podobnej zasadzie oddać też zwrot „słowo Pana” w Dziejach 8:25; 16:23, które jak wiadomo należy do Boga, podobnie jak Jego anioł. Znajduje to potwierdzenie w synonimicznych wyrażeniach „anioł Boży” i „słowo Boże”. O Panu Jezusie co prawda również powiedziano, że ma swoich aniołów, jednak kontekst użycia w NT wraz z odniesieniem do ST wskazuje wyraźnie na Boga Jehowę.
„Syn Człowieczy pośle swych aniołów i zbiorą z jego królestwa wszystko, co powoduje zgorszenie, oraz tych, którzy czynią bezprawie” (Mat 13:41)
„A gdy Bóg ponownie posyła swojego Pierworodnego na świat, mówi: „Niech wszyscy aniołowie Boży złożą mu hołd”.7 Ponadto o aniołach mówi: „Swoich aniołów czyni duchami, swoich sług — płomieniami ognia” (Hebr 1:6, 7)
Dobrze ukazuje to proces przemianowania JHWH w KYRIOS, najpierw tutaj w LXX, a potem najwyraźniej w NT.
Cytaty w najstarszych LXX zawierały Tetragram, więc JHWH spokojnie mogło być transkrybowane do NT, które później przemianowano na Kyrios i dalej do skrótu KY lub KS
Czy nie wydaje się dziwne, że przynajmniej w cytatach ze ST (gdzie jest to merytorycznie konieczne) zawierających Tetragram JHWH, ani razu go nie transkrybowano do NT, a miast niego mamy wszędzie Kyrios lub Bóg? Czy nie przypomina to sytuacji, kiedy żydowscy kopiści zastąpili w całych Pismach Hebrajskich imię Boga (JHWH), tytułem Adonai (Pan)? Ano właśnie! Czy nie jest to mocna poszlaka ku temu, że imię Boże jednak było zamieszczane w oryginalnych pismach NT?
Dobrym tego przykładem jest przemianowanie hebrajskiego Tetragramu יהוה (JHWH) na greckie Κύριος (PAN) jakiego się dopuszczono w tłumaczeniu Pism Hebrajskich na język grecki czyli w LXX. Jak można zauważyć na poniższej ilustracji we fragmencie LXX oznaczonym jako Fouad 266 z I wieku pne, Tetragram w Pwt 18:5, 6 jeszcze się znajduje. Jednakże już kilka stuleci później w Kodeksie Aleksandryjskim, pochodzącym z ok. V wieku ne, w tym samym fragmencie z Pwt 18:5 kopiści najzwyczajniej go usunęli, zastępując gr. terminem Κύριος (Kyrios).
Tak samo tutaj (dodatek do PNŚ wyd. ang. z przypisami, 1984 Brooklyn), Fouad 266b (II pne) ma w Pwt 32:4 Tetragram JHWH, zaś Kodeks Aleksandryjski (V w. ne) KY lub KS (skróconą wersję KYRIOS), podczas gdy Kodeks Aleppo (X ne) z powrotem przywraca Imię Boże. Przykłady te dobrze ukazują mechanizm stopniowego wypierania Tetragramu przez późniejsze kopie LXX, jak też samego NT. Trzeba pamiętać, iż LXX jest już sama w sobie kopią Pism Hebrajskich, więc już druga ręka.
Ponownie mamy do czynienia z Kodeksem Aleksandryjskim w roli głównej (V w. ne), w którym imię Boże w zawartej w nim LXX również zastąpiono skróconą formą Κύριος tzn. KC i KY, tym razem w Księdze Zachariasza 8 i 9 rozdziale, podczas gdy we wcześniejszej wersji LXX (I w. ne) w tym samym miejscu jeszcze ono występuje.
W białym kółeczku na samej górze po prawo, zaznaczony fragment z Tetragramem („logos JHWH”=”słowo JHWH”), wspomniany już wcześniej.
Zauważmy, że od momentu powstania oryginalnego NT, do najwcześniejszych jego kopii jakie dziś mamy, upłynęło ponad 300 lat, więc dość dużo czasu by stopniowo wyrugować Tetragram z pierwotnych pism NT i zastąpić je potem tytułem Kyrios. Skutkiem czego mamy dziś to co mamy, czyli zamieszanie wokół tego terminu, gdyż po prostu nie wiadomo do kogo się on odnosi w wielu miejscach, czy do Kyrios Boga, czy Kyrios Jezusa. Zatem wstawienie albo właściwie przywrócenie imienia Bożego Jehowa do NT, jest tylko kolejnym ulepszeniem w poprawnym zrozumienia Słowa Bożego, a nie jak mawiają niektórzy jego fałszowaniem.
Wersety-odniesienia, które zamieszczają imię Boże Jehowa/Jahwe/YHWH w Dziejach i lista przekładów z JHWH w tekście głównym lub przypisach
W dziele Exegetical Dictionary of the New Testament z 1991 r. (t. 2, s. 329-330) wymieniono Dzieje 16:32 i 8:25 jako wersety, w których prawdopodobnie „Kyrios jest używany w odniesieniu do Jahwe / Boga”.
Wśród tych dodatkowych argumentów znajduje się też wiele przekładów Biblii na różne języki, w których w odniesieniu do Boga użyto w tekście głównym imion lub określeń — takich jak Jehowa, Jahwe, יהוה (Tetragram JHWH), PAN lub ADONAJ — albo w przypisach i uwagach marginesowych wskazano, że chodzi o Boga Jehowę. „Potwierdzenie w innych przekładach” to lista tłumaczeń Biblii, w których przywrócono imię Boże w danym wersecie lub w których wskazano, że dany werset odnosi się do Boga Jehowy. We wspomnianych tłumaczeniach imię Boże nie zawsze występuje w tych samych wersetach, co w Przekładzie Nowego Świata, ale jakaś jego forma pojawia się tam w Chrześcijańskich Pismach Greckich. Przekłady te oznaczono literą „J” oraz odpowiednim numerem (litera „J” wskazuje, że chodzi o imię Jehowa). Pełną listę tych źródeł zamieszczono w Dodatku C4
J: 7, 8, 10, 17, 18, 22, 23, 28, 29, 30, 32, 41, 43, 46, 61, 65, 66, 93, 94, 95, 100, 101, 106, 114, 115, 145, 146, 147, 163, 167, 187, 201.
Warto jednak zaznaczyć, że Komitet Przekładu Biblii Nowego Świata, podejmując decyzję o przywróceniu imienia Bożego w Chrześcijańskich Pismach Greckich, nie opierał się na tych tłumaczeniach. Źródła „J” dowodzą po prostu, że inni tłumacze zdecydowali podobnie i przywrócili imię Boże w swoich przekładach „Nowego Testamentu”.